چکیده:
احکام و اخلاق اسلامی با رویکرد قرآنی در شهر و شهرسازی اسلامی جایگاه مستحکمی دارد و بیتوجهی به آن از طرف مردم و معماران و مدیران شهری مسائل شهری متعددی را به همراه میآورد. بیتوجهی به احکام و اخلاق اسلامی و دستورات قرآنی موجب بروز و تولید آسیبهای اجتماعی و اقتصادی مانند فقر، حاشیهنشینی، بیکاری، ثروتاندوزی و بیعدالتی میشود. این امر در بازارهای تاریخی شهرهای اسلامی تا حدود بسیاری مورد توجه بوده، اما در دورههای اخیر و در مراکز خرید معاصر کمرنگ شده است. هدف مقالۀ حاضر تبیین ابعاد و مصادیق احکام و اخلاق اسلامی در شهر و شهرسازی اسلامی و واکاوی آن در بازارهای تاریخی و مراکز خرید معاصر از منظر آموزههای قرآنی است و با روش تحلیل محتوای متن و با در پیش گرفتن رویکرد بینرشتهای و استفاده از شیوۀ کتابخانهای و اسنادی انجام میشود. نتایج پژوهش نشان میدهد که بازارهای تاریخی با برخورداری از مساجد و الگوهای اجتماعیاقتصادی، از احکام کسبوکار و اخلاق اسلامی به÷رهمند بوده است، اما این امر در مراکز خرید معاصر با الگوهای جدیدی جایگزین شده که سبک زندگی مصرفگرا، تظاهر و خودنمایی، تبلیغات فریبنده و بیتوجهی به احکام و اخلاق کسبوکار را به همراه آورده است.
Islamic rules and ethics with a Quranic approach have a strong position in the city and Islamic urban planning, and neglecting it by the people, architects and urban managers brings many urban problems. Ignoring Islamic rules and morals and Quranic orders causes social and economic harm such as poverty, marginalization, unemployment, wealth accumulation, and injustice. This matter has been of great interest in the old markets of Islamic cities; But in recent years and in contemporary shopping centers, it has become less popular. The purpose of this article is to explain the dimensions and examples of Islamic rules and ethics in the city and Islamic urban planning and to analyze it in old markets and contemporary shopping centers from the perspective of Quranic teachings. The study has been done by analyzing the content of the text and by adopting an interdisciplinary approach and using the library method. The results of the research show that traditional markets benefited from Islamic business rules and ethics with mosques and socioeconomic patterns; But this has been replaced in contemporary shopping malls with new patterns that have brought consumerist lifestyles, pretense and show off, deceptive advertisements, disregard for rules and business ethics.
خلاصه ماشینی:
مقایسۀ بازارهای تاریخی با مراکز خرید معاصر نشان میدهد که بازار تاریخی از ساختاری نظاممند و مساجد متعدد و حوزههای علمیه برخوردار بوده است که نظم اسلامی را بر روابط اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی راستههای تخصصی و صنفهای مختلف حاکم میکند؛ همچنین ساختار معماری و شهرسازی راستههای بازار، یعنی سیستم حجرهای که حجرهها بهمثابۀ دندانههایی کنار یکدیگر قرار دارد، تعاملات همسایگی و نظارت اجتماعی را تسهیل و تقویت میکند.
به بیان دیگر، برنامهریزی و طراحی بازارها در شهرهای ایرانی در گذشته، تا حدود زیادی بر احکام و اخلاق و سنتهای اسلامی و ایرانی و آموزههای قرآنی منطبق بوده و در مجموعۀ بازارهای تاریخی، مساجد متعددی وجود داشته است که علاوه بر معنویتبخشی به مسجد و بازار و برگزاری نمازهای روزانه و مراسمهای مذهبی توسط کسبه و سایر مراجعان، احکام مکاسب نیز در این مساجد بیان میشد؛ چنانکه بازارها در دورههای گذشته فضاهایی صرفاً تجاری نبود، بلکه مجموعههایی تجاری و فرهنگی و اجتماعی معطوف به فرهنگ ایرانی اسلامی شمرده میشد.
از این دسته میتوان از کتاب شهید سیدمحمدباقر صدر با عنوان اقتصاد ما، کتابهای منذر قحف با عنوان دین و اقتصاد: نظام اقتصادی اسلام و علم تحلیل اقتصاد اسلامی و مروری بر الگوهای اقتصاد اسلامی، کتاب حسین نمازی با عنوان نظامهای اقتصادی و مقالاتی همچون «طراحی الگوی سعادتمحور مصرف» از فرج ابراهیم نام برد؛ دستۀ دوم پژوهشهایی است که به شناخت و تحلیل بازارهای تاریخی ایرانی و الگوهای تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و معماری حاکم بر آنها پرداخته است که از جمله میتوان به پژوهشهای بهشتی، شفقی، سعیدنیا، بهزادفر و پورجعفر اشاره کرد.