چکیده:
نیاز انسان به سرپناه و مأمن،نه تنها در حضر بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است.در ایرانزمین از گذشتهء بسیار دور آثار و مظاهری از اینگونه پناهگاهها و استراحتگاههای بینراهی دیده میشود که بسیاری از آنها را میتوان از نظر شیوهء ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.در دوران اسلامی ایجاد اینگونه بناها با ویژگیهای گوناگون،در شهر و روستا،جادههای حاشیهء کویر و معابر کوهستانی با نامهای مختلف چون«رباط»و«کاروانسرا»رو به توسعه و گسترش نهاده است.احداث کاروانسراها در ایران سابقهای بس قدیمی داشته و طبق منابع تاریخی این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده است.به طور کلی،تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی،اقتصادی،مذهبی و...داشته و شکلیابی و توسعهء آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است.
خلاصه ماشینی:
"2 متأسفانه هنر معماری عهد اشکانیان که حدود 5 قرن در ایران حکومت کردند،به طور کامل شناخته نشده و ویژگیهای هنرهای مختلف این دوره-به ویژه معماری و تزئینات آن-ناشناخته مانده و بنابراین نمیتوان دربارهء نحوهء معماری کاروانسراهای این دوره نظریهای ارائه داد،ولی با مقایسهء آنها با دژها و شهرهای اشکانی که اخیرا در دشت گرگان شناسایی شده،میتوان احتمال داد که کاروانسراهای آن زمان به صورت مربع یا مستطیل و با مصالحی چون خشت و آجر بنا گردیده و اطاقها و اصطبلهایی در اطراف داشته است.
»1 سلسلههای اوایل اسلام در ایران مانند:آل بویه،سامانیان و آل زیار به ایجاد بناهای عام المنفعه؛چون کاروانسراها و آب انبارها اهمیت فوق العادهای میدادند و«رباط چاهه»یا«ماهی»در کنار جادهء مشهد-سرخس که به صورت چهار ایوانی بنا گردیده،از جمله یادگارهای آن زمان است.
در این دوره ایجاد راههای تجارتی متعدد و همچنین تأمین امنیت جادهها باعث روزافزونی تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه،در مسیر جادهها و داخل شهرها برای آسایش کاروان و کاروانیان کاروانسراهای متعددی بنیان شد.
همچنین این کاروانسرا یادآور زمانی است که جادهء خراسان از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و رونق تجارت و امنیت کامل راهها در سراسر ایران وجود داشته است.
کلاویخو به هنگام مسافرت در بسیاری از کاروانسراهای بین راه اقامت کرده و شرح جالبی از این توقفگاههای مسیر مسافرت خود را نوشته است.
جهانگردان و سیاحان بیگانهای که در عهد صفوی با نظرات و ایدههای سیاسی به ایران مسافرت کردند،شرح و تصاویر جالبی از کاروانسراهای آن دوره در سفرنامههای خود ثبت کردند و آن کاروانسراها را همانند هتلهای امروزی مورد استفاده قرار میدادند."