چکیده:
در دستور سنتی،رویکرد غالب در بررسی زبان،رویکرد تجویزی است؛اما رویکرد غالب در زبانشناسی،رویکرد توصیفی است.در رویکرد تجویزی،واجب و جواز،باید و نباید...مطرح است؛اما در رویکرد توصیفی،به توصیف زبان نوشتاری و گفتاری توجه میشود؛ یعنی ما صرفا به بیان چگونگی آن گونهء زبان که انتخاب کردهایم، میپردازیم و از این پا فراتر نمیگذاریم؛یعنی هیچنوع قضاوت خوب یا بد،درست یا غلط دربارهء الگوهای زبانیای که توصیف کردهایم،نخواهیم کرد. در این مقاله به دو مکتب مهم نحو عربی،«کوفه»و«بصره»، پرداخته میشود،که یکی گرایش توصیفگرایانه(مکتب کوفیون)و دیگری گرایش تجویزگرایانه(مکتب بصریون)دارد.
خلاصه ماشینی:
نحو عربی و تسهیل آن با رویکرد زبانشناختی جبّار حسینی* (به تصویر صفحه مراجعه شود) چکیده در دستور سنّتی،رویکرد غالب در بررسی زبان،رویکرد تجویزی است؛اما رویکرد غالب در زبانشناسی،رویکرد توصیفی است.
تجویزگرایی در نحو بصره آنچنان قوی بود که به قرائت قرآن چندان استشهاد نمیکردند و ظاهرا قبل از وضع اصول و قواعد، استقرائی کاملی انجام نمیدادند و از سر علاقهای که به قواعد و قوانین موضوعه داشتند،هنگام برخورد به نمونههای زبانی،از پذیرش آنها سربازمیزدند؛مثلا در باب«إنّ»و هر دو جزء آن(اسم و خبر) که موجب نصب هر دو جزء میگردد،با وجود نمونههای زیر،آنها را نمیپذیرفتند: یا لیت ایام الصّبا رواجعا(ابن عقیل،1964:348) لعلّ زیدا أخانا(عباس حسن،بیتا:50-51) از ویژگیهای نحو بصره،تکیه بر قیاس است.
نحویان بصره با برگرفتن مسئلهء عامل،هرجا که برای یک حرکت اعرابی عامل نمییافتند،دچار تأویل میگشتند؛مثلا در توجیه علت رفع فعل مضارع،که یکی از موارد اختلاف میان نحویان کوفه و بصره است،کوفیان تنها به عدم وجود عوامل نصب و جزم بسنده کردهاند؛ولی بصریان معتقدند فعل مضارع به این علت مرفوع است که در جایگاه اسم قرار گرفته است و مبتدا هم که مرفوع است (ابن انباری،1961:522).
اما دربارهء شیوهء تحلیل نحویان کوفه،باید گفت روش کوفیان بر سماع مبتنی است،که این همان مبنای بررسی روش توصیفی است.
نتیجه باید یک نحو وصفی جدید بر اساس زبانشناسی جدیدی که مردم در کلام روزمرهشان به کار میبرند،تدوین گردد؛نه بر اساس نتایجی که دستورنویسان سنّتی از فرض غلط خود دربارهء ثبات خیالی زبان گرفته و کوشیدهاند تا برای زبان مورد نظر،دستوری«جامع» تهیه کنند که تمام قواعد زبان را دربر داشته باشد،تا از این راه از تشتّت و آشوب در زبان جلوگیری شود و معاصران و آیندگان را راهنما باشد.