چکیده:
بحث و مجادله دربارهء ضرورت یا عدم ضرورت تعهد در آثار ادبی،بحثی تمام نشدنی است.اینکه اثر ادبی بیرون از الزامات درونی ادبیات،تعهدی دارد یا نه،از دیرباز موضوع بحثها و نقدهای ادبی بوده است.هرچه به زمان حال نزدیکتر میشویم،جانبداری از ادبیات آزاد و غیرملتزم یا تاکید بر اهمیت فرم و صورت و جنبههای زیباییشناختی آثار ادبی بیشتر میشود و بررسی و ارزیابی محتوا و ارزشهای انسانی،اجتماعی،اخلاقی و... در حاشیه قرار میگیرد.آنچه مسلم است برخورداری از حد اقل قابلیتها و شگردها و الزامات ادبی و زیباشناختی از ویژگیهای ذاتی و ضروری آثار ادبی است که بدون آن ادبیت اثر ادبی،امری مشکوک و مخدوش خواهد بود.اما در میان دو اثر ادبی که یکی واجد پیام و ارزشهای انسانی و دیگری فاقد آن است،مطمئنا اولی جایگاه بلندتری خواهد داشت.شعر محمد حسین شهریار،در عین حال که از جهت ادبی و جمالشناختی در ادبیات معاصر جایگاهی رفیع دارد،از جهت انسانی و جهانی نیز شعری درخور توجه است.
در این مقاله سعی شده است این جنبه از شعر او مطالعه شود.
خلاصه ماشینی:
"گر همه بیفضلی و بیدانشی است بهتر از این دانش مردمکشی است مشعل دانش که علم گشتنی است رهبر رهزن چو شود کشتنی است دانش اگر داد به نااهل دست تیغ بود در کف زنگی مست این همه سودای سیاست چرا؟ برده خریدن به سیاست چرا؟ چیست به مستعمره پرداختن خلق خدا بندهء خود ساختن (دیوان،ج 1،صص 403 و 404) شهریار بعد از اینکه از طریق دانشجویان دانشگاه تهران از قدرت بمب اتمی آگاه میشود(بیوک نیکاندیش 1377،ج 2،ص 125)،و به حساسیت موضوع استفادهء نابجا از کشفیات علمی انشتین پی میبرد،در یک منظومهء یاریخواهانه و التماسآمیز ضمن تحسین مقام علمی انشتین از او میخواهد که اجازه ندهد دانش و نبوغ او را در جهت کشتار انسانها و ویرانگری دنیا به کار گیرند:انشتن صدهزار احسن ولیکن صد هزار افسوس حریف از کشف و الهام تو دارد بمب میسازد انشتن!اژدهای جنگ، جهنم کام وحشتناک خود را باز خواهد کرد دگر پیمانهء عمر جهان لبریز خواهد شد دگر عشق و محبت از طبیعت قهر خواهد کرد انشتن بغض دارم در گلو دستم به دامانت نبوغ خود به کام التیام زخم انسان کن (دیوان،ج 1،ص 529) شهریار وقتی نفرت و هراس خود را از اژدهای جنگ ابراز میکند،تنها به امنیت و صلح و صفای داخل مرزهای سیاسی کشور نمیاندیشد بلکه برای او بیگناهی که طعمهء آتش جنگ میشود،مستحق دلسوزی و همدردی و کوشش برای جلوگیری از بروز جنگ و کشتار در هر نقطهای از جهان،وظیفهای همگانی و انسانی است."