چکیده:
روسی راه در رشت برپا شد،که این قیام موفق،با تأثیر در مناسبات ایران و روسیه،نزدیک بود به مداخلهء نظامی روسیه در ایران منجر شود. در پژوهش حاضر،ضمن بررسی سیاست قاجاریه در قبال راه گیلان و موانع توسعهء آن،علل مخالفت اهالی گیلان با کمپانی روسی راه بررسی میشود.خاستگاه اجتماعی،انگیزه و عملکرد این مخالفان در کنار سیاست دولت روسیه در قبال راه شوسه،دیگر موضوعاتیاند که در این تحقیق بررسی شدهاند.اگرچه در عصر قاجاریه،گیلان به عنوان تولیدکنندهء عمدهء ابریشم و نیز گذرگاه اصلی تجارت خارجی ایران از طریق دریای مازندران،جایگاهی چشمگیر در اقتصاد کشوری و منابع درآمد دولت مرکزی داشت،فاقد راه مواصلاتی مناسب با بخشهای داخلی ایران بود.از سفرنامههای قرن 19 م.14/-13 ها.ق.چنین برمیآید که بهرغم اهمیت ارتباطات در فرایند توسعه،قاجاریه جز راهی مالرو و صعب العبور برای گیلان تدارک ندیدند. باوجوداین،هنگامی که دولت توسعهطلب روسیهء تزاری با استفاده از سیاست درهای باز ناصر الدین شاه،تهران را به اعطای امتیاز راه شوسهء گیلان به کمپانی روسی بیمه و حمل و نقل ایران وادار کرد(ذیحجهء 1310 ه.ق./جون 1893 م.)،اهالی گیلان از این اقدام استقبال نکردند.افزون بر این،به وقت افتتاح راه شوسه(رمضان 1316 ه.ق.)شورشی علیه کمپانی
خلاصه ماشینی:
"8پیشتر از این،نمایندگی سیاسی بریتانیا در تهران هم با توجه به حساسیت سنت پترزبورگ در برابر اقدامات ایران برای افزایش توان دفاعی سواحل دریای مازندران،مطرح کرده بود که دولت ایران بهنحوی محتاطانه،فقط نیروهای خود را در مناطق استراتژیک قزوین و شاهرود تقویت کند و در واقع ولایات ثروتمند ساحلی دریای مازندران را به رحم و مروت روسیه واگذارد(0721 ه.
،هنگامی که ناصر الملک-والی گیلان-از طریق میر جواد خان-تبعهء روسیه که برادر دریابیگی ایران بود-به خرید یک شناور بخاری از آستارا خان موفق شد و آن را برای حمل و نقل در مرداب انزلی به کار گرفت،کنسول روسیه در رشت سریعا از فعالیت آن جلوگیری کرد و خود شناور نیز به عنوان مایملک روسیه توقیف شد14.
اما شرکت روسی-ایرانی راه گیلان،مؤسسات آن را امین السلطان،امین الدوله،سعد السلطنه و نمایندهء کمپانی بیمه و حمل و نقل تشکیل میدادند که قرار بود هریک مبلغ 000,01 تومان برای تأسیس پرداخت کنند تا بقیهء سرمایهء لازم از طریق عرضهء سهام به اتباع روسیه و ایران تأمین شود(تیموری، 2331:353).
از آنجا که در منابع ذکری از دریافت«غرامت»از «مرتکبین»خسارات وارده به ایستگاه راهداری در دوران حکومت سعد السلطنه و حاکم بعدی-محمد ولی خان نصر السلطنه تنکابنی(از 52 شوال به بعد)-به چشم نمیخورد،میتوان حدس زد که همانند قیام موفقیتآمیز علیه امتیاز تنباکو و کمپانی رژی،جبران خسارت شورش بر کمپانی روسی راه شوسهء گیلان نیز بر عهدهء دولت ایران افتاده باشد.
راه شوسهء گیلان با همهء کاستیها و نیز علی رغم به بار نیاوردن سود مورد انتظار، از جهات سیاسی و نظامی،اهمین فزایندهای در نقشههای توسعهطلبانه و محاسبات راهبردی سنتپترزبورگ به دست آورد؛چنانکه از آغاز دههء قرن بیستم،نقشههای نظامی روسیه برای عملیات در مناطق مرکزی و غربی ایران،براساس استفاده از رشه شوسهء رشت-قزوین طراحی شده بود69."