چکیده:
خواجه حافظ چنان که از اشعارش پیداست به حسین بن منصور حلاج، عارف بلند آوازه قرن سوم دلبستگی وافر، و با سرگذشت تحسین برانگیزش آشنایی کامل داشته است. همین علاقه وافر سبب شده که خواجه، اگر نه همه آثار، دست کم بعضی از آنها، از جمله «طواسین» و «دیوان» اش را مطالعه کند و در نتیجه، تحت تاثیر اندیشه های بلند عرفانی او قرار گیرد.
از آنجا که درباره تاثیرپذیری های حافظ از «طواسین» و «دیوان» حلاج تاکنون تحقیقی صورت نگرفته و یا نگارنده از آن بی خبر است، در این مقاله کوشش شده است که نخست این دو اثر حلاج به اجمال معرفی شود، و سپس تعریفی از شطح که پایه سخنان حلاج در این دو کتاب بر آن است ارایه شود و آنگاه هر یک از وجوه تاثیرپذیری های حافظ از حلاج به طور تطبیقی بیان گردد، بدان امید که طرح این موضوع خود انگیزه ای باشد بر این که اهل قلم، در این زمینه دست به تحقیقات بیشتری بزنند.
البته، در دیوان حافظ ابیات دیگری نیز در ارتباط با «دایره» و «نقطه» هست که نشانی از تاثیرپذیری از «طواسین» و «دیوان» حلاج در آنها به چشم نمی خورد، بلکه خواجه در سرودن آنها به شکل هندسی و مفاهیم متداولشان نظر داشته است، با این حال، ما برای فزونی فایده این گفتار، نظری اجمالی به این قبیل موارد نیز خواهیم داشت.
5 : پژوهش های زبان و ادبیات فارسی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان) بهار 1388 45(1):17-30.
خلاصه ماشینی:
درتصاویر هندسی این بخش از طواسین-چنانکه هانری کوربن نیز در مقدمهء کتاب شرح شطحیات (روزبهان بقلی،2831:53)بدان اشاره کرده-تحریفاتی از سوی مستنسخان به طور ناخودآگاه صورت گرفته است؛مثلا حلاج دربارهء دایرهء برانی و باب آن،سخن گفته؛حال آنکه در تصاویر همهء چاپهای طواسین،از جمله در تصویری که در کتاب شرح شطحیات روزبهان بقلی ارائه شده،به جای دایره،مربع کشیده شده است،و نقطهای که ذکر شده،بر طرف چپ دایره است و نیز نقطهء تحتانی آن،اصلا در تصویر نشان داده نشده است(2831:653)؛ازاینرو،ما ناگزیر آن تصاویر را در این مقاله،از مجموعهء آثار حلاج(تحقیق و ترجمهء قاسم میرآخوری،9731)،که به نظر میرسد تصاویرش کاملتر از تصاویر شرح شطحیات روزبهان بقلی(تصحیح کوربن،2831)باشد،نقل کردیم.
الف-تأثیرپذیریهای حافظ از طاسین الدایره،و طاسین النقطه قبلا همهء طواسین،از جمله این دو طاسین را به اجمال معرفی کردیم و گفتیم که هر دو دربارهء بیان طریق و سلوک به سوی حق-تعالی-با استفاده از تصاویر هندسی(دایره و نقطه)است،اینک نخست تصاویر مربوط به آن را از کتاب «مجموعه آثار حلاج»نقل میکنیم و سپس متن طواسین را از«طواسین حلاج»به تصحیح لویی ماسینیون ترجمهء محمود بهفروزی؛و ترجمه و توضیحات متن را،از شرح شطحیات روزبهان بقلی میآوریم؛و آنگاه هریک از تأثیرپذیریهای حافظ را از موارد یاد شده نقل کرده،توضیح میدهیم: *(به تصویر صفحه مراجعه شود)**(به تصویر صفحه مراجعه شود) (حلاج،9731:97) متن طاسین الدائرهء حلاج (4831:17) البر انی ما وصل إلیها،و الثانی وصل و انقطع، و الثالث ضل فی مفازة«الحقیقة».