چکیده:
دنیای امروز،ضرورت انجام تحقیقات بینا رشتهای و خلأ وجود علوم جدیدی را که بدین هدف سمت و سو ببخشند، درک نموده است و با ایجاد شاخههای علمی تلفیقی،به این نیاز پاسخ گفته است.جامعهشناسی ادبیات،از جملهء این علوم است.اهمیت این رشته در تغییر زاویهء دید و نقد ادبیات، شناخت جامع آن را اجتنابناپذیر مینماید.فقدان دانش کافی در این زمینه،نقد جامعهشناسی-ادبی ما را سطحینگر و غیر کاربردی خواهد نمود.
در این مقاله سعی نمودهایم جهت پرهیز از این امر،با ترسیم نمای کلی این رشته و شاخهها و نظریههای مهم آن،گامی در جهت شناخت و ارائهء تصویری روشن از روشهای کاربردی این علم برداشته شود.
خلاصه ماشینی:
آن را باید بخش جدایی ناپذیر و کاربردی جامعهشناسی عمومی دانست که اساسا به بررسی تجربی ادبیات،خارج از خود متن ادبی گرایش دارد» (کوهلر،1831:172)و شامل مجموعهء روشهای جامعهشناختی است که به نشر،پخش،فروش،نهادهای ادبی،گروههای حرفهای چون نویسندگان،استادان و منتقدان ادبیات،یعنی هر آنچه بیرون از متن ادبی با ادبیات مرتبط است،میپردازد.
جامعهشناسی عرضهء خواندن:به این مسئله میپردازد که مطابق شرایط اجتماعی و ساختارهای مختلف یک دوران معیّن،چه نوع آثاری به مخاطبان عرضه میگردد،شبکههای عرضه چگونهاند و خوانندگان بالقوّه آثار چگونه میتوانند به آنها دسترسی پیدا نمایند.
نکتهء حائز اهمیت این است که در جامعهشناسی آفرینش ادبی،بر استقلال نظام زیباشناختی ادبیات تأکید میگردد؛چنان که بلینسکی معتقد است:«بیهیچ تردیدی،هنر باید بیش از هر چیز،هنر باشد و فقط در مرحلهء بعد میتواند روح و سمتگیری جامعه را در دورهای مشخص بیان کند»(پوینده،1831:34).
این تقلیلگرایی،ناشی از نگاه بیرونی و محتواگرایانه به ادبیات است،که از نظر علمی،نه تنها سطحی و محدود کننده،بلکه بازدارنده و عقیم کننده است اما نوع ادبی رمان که با نظریات ارزشمند لوکاچ و گلدمن تبدیل به شاخهء مستقل جامعهشناسی رمان گردیده است؛به نظر میرسد«بعد دلالتگری و مستند آن آشکارتر از شعر است»(زیما،1831:571).
از این رو، روش جامعهشناسی فاعل ادبی،که از مفاهیم اساسی در جامعهشناسی کوهلر است،با بررسی زاویهء دید،نحوهء گزینش بیان،نوع ادبی و به خصوص صور خیال،9و موضعگیری خالق اثر نسبت به مسائل جاری زمان خود،به شکلی مکمّل در کنار دیگر شاخههای دیدگاه دیالکتیکی، به شناخت غیر مستقیم جامعهء زمان هنرمند و ساختارهای سیاسی- اجتماعی-فرهنگی و حتی مردمشناسی آن دوران یاری میرساند.