چکیده:
یکی از مباحث محوری هویتساز هر تمدنی «طبقهبندی» علوم است. هر تمدنی که بتواند به خوبی از عهده این مهم برآید و تقسیمبندی مستقل و منسجمی از علوم ارائه نماید، در واقع توانسته است هویت فرهنگی و معرفتی خود را از هجوم و نفوذ دیگران حفظ نماید. بیشک، این مهم بر عهده اندیشمندان هر جامعه است. غزالی، از متفکران بنام و صاحبنظر مسلمان، علاوه بر تسلط کامل به مبانی اسلامی، به این مقوله در کتب متعدد خود پرداخته است. نوشتار حاضر به روش مطالعه اسنادی، درصدد تبیین دیدگاه غزالی درباره طبقهبندی علوم است. ایشان با در نظر داشتن دو مطلب سلسله مراتبی بودن علوم و تفاوت در میزان کاشفیت علوم، به تقسیمبندی علوم پرداخته است. وی علوم را به دو دسته کلی «دینی» و «غیردینی» تقسیم کرده است و علوم دینی را به دو دسته «مکاشفه» و «معامله» تفکیکپذیر میداند. وی معتقد است علوم مکاشفه در صدر علوم است و روش آن شهودی است و نه حسی که هرکس قادر به کسب این علم نیست. بهترین علم از میان علوم معامله از جمله سیاست از دیدگاه غزالی، علم فقه است و این علم کانون همه علوم معامله است.
خلاصه ماشینی:
"بررسی تقسیمبندی علوم از دیدگاه غزالی بدین لحاظ دارای اهمیت است که ایشان از یکسو، به هیچ وجه متأثر از علوم غربی نبوده و همواره نگاهی نقادانه به علوم و فلسفههای رایج آن زمان داشته است؛ و از سوی دیگر، وی فقیهی بوده که تسلطی کامل به مبانی اسلامی داشته، به گونهای که خود او اظهار میدارد: وقتی بنابر علتهای مذکور، تا این اندازه گروه مردمان را سست ایمان دیدم، خود را برای پاسخها و مشکلها و رد شبههها ملزم کرده و آماده کار شدم؛ چه [آنکه] به علت تسلط و ژرفنگری که در شناخت تصوف و فلسفه و باطنیگری و عالمنماها و دانشهای مربوط به آنها داشتم، رسواکردنشان برای من از نوشیدن آب آسانتر بود!
460 غزالی به یک اعتبار، علوم دینی یا علومی که سعادت اخروی انسان را تأمین میکنند یا به عبارت دیگر، علومی را که مربوط به آخرت هستند، به دو دسته تقسیم میکند: قسم اول: علم «مکاشفه»، که باطن و هسته علم را تشکیل میدهد و غایت علوم به شمار میرود، تنها کشف و معرفت به همراه دارد و اقتضای هیچگونه عملی ندارد.
گرچه غزالی در این دستهبندی، فقه را مربوط به علوم دنیوی و فقها را به علمای دنیا ملحق مینماید، اما اذعان دارد که فقه با واسطه، به آخرت هم تعلق دارد؛ زیرا با توجه به روایت «الدنیا مزرعة الآخرة» 474 که بارها مورد اشاره غزالی قرار گرفته، دنیا مزرعه آخرت است و دین تنها با دنیا به تمام و کمال میرسد."