چکیده:
در فلسفه اسلامی مراتب تصورات را بر اساس میزان تجرید از ماده و عوارض آن و یا به میزان برخورداری از سعه وجودی، به چهار مرحله تقسیم کردهاند: حسی، خیالی، وهمی و عقلی. ویژگی مشترک سه مرحله اول، جزئی بودن و ویژگی مرحله چهارم کلی بودن است. آنگاه از «معرفت» سخن میگوییم، تصدیق و رکن اصلی آن (حکم)، به ذهن متبادر میشود. اما با اندکی تأمل خواهیم یافت که خود تصدیق، متوقف بر تصورات یا همان مفاهیم است. بخشی از بار ایجاد معرفت را مفاهیم به عهده دارند، ولی هیچ مفهومی متضمن حکم به ثبوت یا نفی نمیباشد. مفاهیم فقط از محکی خود حکایت میکنند و راجع به وجود و عدم مصادیق خود هیچ حکمی ندارند. این مقاله با رویکرد تحلیلی و نظری و با هدف شناسایی اقسام مفاهیم و ارائه تصویری روشن و متمایز برای هریک از آنهاست.
خلاصه ماشینی:
"مثلا، هنگامی که انسان چشمهای خود را باز میکند و منظرهای را که در برابرش موجود است، تماشا میکند تصویری از آن منظره در ذهن پیدا میشود و تا هنگامی که این ارتباط وجود دارد، تصویر آن منظره هم در ذهن برقرار است و به محض اینکه چشمها را ببندد ادراک حسی منظره هم از بین خواهد رفت.
خواجه نصیرالدین طوسی در عبارتی به این ویژگی تصور حسی اشاره میکند: «الحضور غیر کاف فان الحاضر عند الحس الذی لا تلتفت النفس الیه لا یکون مدرکا»؛ 361 صرف حضور ماده خارجی در مقابل اندام حسی برای تحقق ادراک حسی کافی نیست، بلکه باید نفس هم به این حضور توجه داشته باشد.
مقصود از جدایی، کلی نمودن آنهاست؛ یعنی نمیتوان مفاهیم حسی و خیالی و وهمی را به گونهای لحاظ کرد که ارتباط آنها با محکی مشخص قطع بشود، و عوارض و لواحق آن را نداشته باشد، ولی در عین حال همان را حکایت کند.
ـ ابنسینا، النجاة، ص 345 / مرتضی مطهری، پاورقی اصول فلسفه، ج 1، ص 89 / مهدی حائری یزدی، نظریه شناخت در فلسفه اسلامی، ص 228.
ـ ابنسینا، الاشارات و التنبیهات، ج 2، ص 414 / همو، النفس من کتاب الشفاء، ص 84 / سید محمدحسین طباطبائی، نهایة الحکمة، تصحیح و تعلیق عباسعلی زارعی سبزواری، ص 94ـ301 / ملاصدرا، الشواهدالربوبیة، ص 112ـ208 / همو، شرح الهدایة الاثیریة، ص 222 / همو، الحکمة المتعالیة، ج 9، ص 94 / شهابالدین سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هنری کربن، ج 2، ص 15."