چکیده:
در این نوشتار،اصطلاحات طبی دیوان ناصر خسرو بررسی شده است.ابتدا ابیاتی که به گونهای با طب ارتباط داشته استخراج و سپس با مراجعه به کتابهای معتبر طب قدیم و دیگر منابع مربوط، اطلاعات لازم جمعآوری شده است.اصطلاحات به دست آمده به سه گروه الف-ادویه و گیاهان دارویی؛ب-بیماریها؛ج-اصطلاحات متفرقه تقسیم شده است.گروه اخیر،شامل مواردی است که تحت عناوین گروه اول و دوم جای نمیگیرد،اما به نحوی با طب ارتباط دارد. گفتنی است در این مقاله سعی شده است توضیحات ارائهشده مختصر،اما در حد کفایت متناسب با مقتضای مطالب ابیات و در حیطهء رفع ابهام از آنها باشد.
خلاصه ماشینی:
"43 1-1-41-زرعونی zar?u?ni سخن حجت بشنو که تو را قولش به به کار آید از داوری زرعونی (863) توضیحات:این واژه به شکل زرغونی و با همین شاهد مثال از ناصر خسرو و با توضیحات زیر در فرهنگ معین آمده است: «دارو و معجونی است مرکب که در قوام قند ادویه را باریک کرده میآمیزند و آن پشت و گرده را قوت دهد و منی را بیفزاید.
1-1-02-شکر s?ekar سودمندند همه خلق جهان را چو شکر جان من باد فداشان که به طبع شکرند از شکر نفع همیگیرد بیمار و درست دشمن و دوست ازیشان همه می نفع گرند (76) به نزد مردم بیمار ناخوش است شکر شگفت نیست که ما نزد تو ز کفاریم (17) گرت تب آید یکی ز بیم حرارت جستن گیری گلاب و شکر و چندن (071) زیر گناهان گران و وبال سست شدت گردن و پشت و میان خیره چه گویی تو که«بادی است این در شکم و پشت و میانم روان؟ نیست مرا وقت ضعیفی هنوز بشکند این را شکر و بادیان» (41) توضیحات:شکر،عصارهء گیاهی است مانند نی غیر مجوف.
با توجه به اینکه انواع آن طبیعت سرد دارد،برای کسانی که گرمازدهاند،مفید است؛اما در بیت دوم که شاعر از پیری خود و سستشدن دندانها شکایت میکند،به نظر میرسد هلیلهء کابلی را بهطور خاص در نظر ندارد؛ بلکه مرادش مطلق گیاهی دارویی است؛البته ابن سینا معتقد است نوع زرد هلیله، سستی جسم را درمان میکند که این مطلب میتواند به نوعی با بیت ارتباط داشته باشد."