چکیده:
مطالبات مردم و مخالفتها با عوامل استبداد،منجر به تصویب «قانون انتخابات»در سال 1324 ه.ق 1285 خ و آغاز عصر مشروطه گردید.ایران در آن برهه دارای چهار ایالت و حدود 14 ولایت معتبر بود که در آغاز بر اثر شور و هیجان آزادیخواهی مردم و طبق قانون،انجمنهای ایالتی 12 نفره و انجمنهای ولایتی(محلی) 6 نفره در سرتاسر کشور تشکیل شد.هرکدام از این انجمنها در روند مشروطهخواهی ایرانیان نقشی را به عهده داشتهاند که بررسی جزءبهجزء فعالیتهای این انجمنها،زمینهی مطالعهی هرچه دقیقتر تأثیرگذاری مشروطه و مشروطهخواهی در ایران را فراهم میکند. طول عمر این انجمنها کوتاه بود.از اواسط سال 1285 خ این انجمنهای رسمی در ایالات و ولایات به وجود آمدند و تا اواخر سال 1290 همزمان با اتمام حجت روس و انحلال مجلس دوم بساط این نهاد مولود مشروطه نیز برچیده شد.باوجود اینکه بوشهر مرکز حکومت بنادر و جزایر خلیجفارس و دروازهی تجارت دریایی ایران در دورهی قاجار بوده،اما تحولات این دوره 6-5 ساله در بوشهر تا کنون به هیچعنوان بررسی نشده و همچنان بکر مانده است.در این مختصر تلاش میشود،چگونگی تأسیس،اختلافات اعضاء،فعالیتهای آزادیخواهانه و چگونگی انحلال انجمن ولایتی بوشهر در دورهی دو ساله(1286-1285 خ)باتوجه به اسناد،گزارشها و منابع معاصر آن بررسی شود.
خلاصه ماشینی:
"اختلاف در انجمن محلی دریابیگی اگرچه میدانست عزل شده است و حاکم جدید در راه است،با این وجود برای اینکه چهرهای مشروطهخواه از خود نشان دهد،تلاش کرد تا میان صدر الاسلام و امام جمعه[شیخ محمد آل عصفور]آشتی برقرار کند و آنها را در انجمن محلی منصوب کند،این موضوع با مخالفت سید مرتضی علم الهدی روبهرو شد.
کرده بود،اینبار نیز در جلسهای در 8 بهمن 5821 در منزل حاج عبد الرسول رئیس انجمن و با حضور دریابیگی برگزار شده بود،طی پیامی پرسیده بود که:«آیا این جلسه برای تعیین نمایندهی روحانیون است؟»و به محض اطلاع از اینکه «اساسنامهی انجمن»تکمیل شده است،خود و همفکرانش،تلگراف اعتراض نسبت به عملکرد مسئولین محلی به مجلس ملی در تهران فرستادند.
53 انجمن محلی روزبهروز از وظیفهی اصلیاش که تعیین نمایندهی مجلس ملی بود،فاصله میگرفت و سرگرم پرداختن به شکایات مردمی،دعاوی قضایی،امور نظافت و روشنایی معابر شهر و رسیدگی به تخلفات کشتارگاهی بود!63 در بوشهر اختلافات روزبهروز شدیدتر میشد تا آنجا که حاج سید محمد رضا کازرونی با تبانی سردبیر روزنامهی مظفری علیه رقیبش حاج عبد الرسول-نمایندهی تجار و نمایندهی بانک ملی-توطئهای چید که این موضوع باعث کتککاری سردبیر مظفری توسط هواداران صدر الاسلام و تعلیق مظفری شد و سردبیر مظنون توسط کلانتر شهر بازداشت شد.
با روبهراه شدن انجمن محلی و هیئت نظار در بوشهر،دریابیگی طی تلگرافی دستوری؛از حاکم بندر عباس،خواستار فرستادن 2 نفر نماینده به بوشهر شد که مردم بندر عباس نیز با ارسال تلگرافی به مجلس ملی،به این خواسته دریابیگی اعتراض کردند و مدعی شدند که چون بندر عباس جایی بسیار بااهمیت و مرکز منطقهای بسیار بزرگ است لذا خود باید از یک «انجمن محلی»مستقل برخوردار باشد."