چکیده:
به دستور ناصر الدین شاه.مقرر گردید از کتاب«هزارویکشب» -مشهورترین اثر ادبیات داستانی قدیم-که میرزا عبد اللطیف طسوجی (د.297؟هـ.)با همکاری شمس الشعراء سروش اصفهانی(1228-1285 هـ.) آن را به فارسی ترجمه کرده بود نسخهای برازنده و نفیس و مصور فراهم آید. ترتیب این کار به حسینعلی خان معیر الممالک که از رجال فرزانه و هنرشناس عصر بود واگذار شد.معیر الممالک با شناختی که از هنرمندان عصر داشت زبدهترین هنروزان را-در مجمع الصنایع یا دار الصنایعی که خود بنیانگذار آن بود.به این کار گماشت و سرانجام کتابی آراسته در شش مجلد و در مدت هفت سال با مجالس نقاشی و صفحات زرنگار پرداخته شد که نمونهء شاخص کتابآرایی و هنرهای وابسته به آن در دورهء قاجار به شمار میآید. برای نقاشی و تذهیب کتاب.قرارنامه یا مقاطعه نامچهای بین معیر الممالک و میرزا ابو الحسن خان غفاری(صنیعالملک)در 1268 هـ.نوشته شد که این گفتار بدان اختصاص دارد.اسناد مربوط به نسخهپردازی و آثار هنری علاوه بر ارزش ذاتی خود به لحاظ در برداشتن بسیاری از اطلاعات جانبی در زمینههای گوناگون ارزش و اهمیت خاص مییابد.یکی از نکات قابل توجه به این قرارنامه که نشاندهندهء میزان دلبستگی فرزانگان قدیم به هنر و گشادهدستی در صرف هزینههای هنگفت برای پدید آوردن آثار هنری است.هزینهء هنگفتی است بالغ بر 6850 تومان پول آن موقع آن طبق قرارنامه فقط صرف نقاشی و تذهیب کتاب شده است.این مبلغ به شاخص نرخهای آن روز رقمی در حدود یکششم کل هزینه ساختمان چند طبقه شمس العماره.یعنی مجللترین کاخ آن دوران با تزیینات با شکوه داخلی و فرشها و اسباب و اثاثیهء گرانقیمت آن است.که به اسناد آن در متن مقاله اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
"حسینعلی خان در آن هنگام علاوه بر منصب معیر الممالکی،یا به بیان دیگر ریاست خزانهء کشور،که از معتبرترین مشاغل وزارتی در نظام دولتهای قدیم ایران و مقام و منصب موروث و اجدادی او بود ریاست مدرسهء"مجمع الصنایع"یا"دارالصنایع"را هم که نخستین دانشکدهء هنری ایران به شمار میآید و خود معیر الممالک بنیانگذار آن بوده است بر عهده داشت.
صنیع الملک که هنر نقاشی را در ایتالیا تکمیل کرده بود از وابستگان معیر الممالکها بود و چندین پرده از چهرهء رجال این خاندان نقاشی کرده و از جمله تصویر آبرنگ حسینعلی خان معیر الممالک در حالتی که یکی از مجلدات همین نسخهء شایگان هزارویکشب را در دست دارد و به مناسبت با همین گفتار چاپ شده است.
فقط برای آنکه شاخص بخشی از هزینهء هنگفت کتابآرایی نسخه،فقط مخارج نقاشی و تذهیب که در قرارنامه آمده، به دست داده شود و میزان علاقه و توجه نسلهای گذشته به هنر و گشادهدستی آنان در پدیدآوردن آثار هنری سنجیده شود،خاطرنشان میسازم که هزینهء ساختمان چند طبقهء کاخ شمس العماره با تزیینات مجلل و فاخر معماری داخلی و هزینهء خرید فرشهای گرانقیمت و اثاثیه مجلل آنکه به صورت باشکوهترین کاخ آن دوره درآمده بود بر روی هم در سال 4821 هـ.
41 از خاندان معیر الممالک رجال نامدار در عرصهء هنر و ادب برخاستهاند،مانند فروغی بسطامی و رهی معیری در شعر و ادب،دوستمحمد خان معیر الممالک برازندهترین فرد هنری خاندان آراسته به چندین هنر،میرزا محمد خان حشمت الممالک در خوشنویسی (آخرین معیر الممالک5521/-5431 ش)در نقاشی و شکستهنویسی که درضمن از زبدهترین نثرنویسان عصر خود به شمار میآید و حتی کمتر کس از نویسندگان حرفهای نسل او نثر روایی فارسی را به استواری و روانی و بلاغت و حسن تعبیر دوستعلی خان معیر نوشته است."