چکیده:
کتاب کوچک«تذکرة الخطاطین»در شرح احوال خوش نویسان و خطاطان اواخر دورهء صفویه است.مؤلف آن میرزا محمد صالح اصفهانی (د:1126 ق)فرزند میرزا ابوتراب اصفهانی از خوش نویسان و نستعلیق نویسان برجستهء زمان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی است که کتابههای برخی ابنیهء اصفهان به خط خوش اوست.پدرش میرزا ابوتراب از شاگردان خاصهء میر عماد بود.مؤلف این کتاب را به خواهش دوستان و شاگردان در حدود سنوات 118 تا 1122 قمری تحریر کرده است. ارزش و اهمیت این تذکره از چند درجه است: یکی از حیث اطلاعات اصیل و دست اولی است که میرزا محمد صالح از دانستهها و معلومات خویش نوشته،و اسامی و ترجمهء حدود دویست تن از خوش نویسان قرون 11 و 12،خصوصا نستعلیق نویسان و شاگردان میر عماد را آورده است. دیگر آنکه در سبب قتل میر سخن گفته و از آنجا که پدرش از شاگردان نزدیک میر بود و نیز به سبب قرب عهد،آنچه در این مورد نوشته سندی دست اول محسوب میشود. دیگر،اصطلاحات فراوانی که در باب خوشنویسی و خطای به کرات در این تذکره آمده و برای لغویان علاقه مند به این فن بسیار در خور توجه است.لازم به توضیح است تألیف کتاب امتحان الفضلاء اثر میرزای سنگلاخ تماما براساس همین تذکره صورت گرفته است و اغلب اطلاعات اصیلش منحصر به این کتاب است. مرحوم مهدی بیانی در تألیف کتاب نفیس احوال و آثار خوش نویسان از مجلد سوم که نسخهای از این کتاب به دستش رسیده بود،بسیار از آن استفاده و نقل کرده است. متنی که برای نخستین بار در اینجا بهطور کامل به طبع میرسد براساس نسخهای متأخر(کتابت 1312 ش)متعلق به مرحوم عبد الله فردای،خوش نویس و محقق معاصر(1306-1375)است.
خلاصه ماشینی:
و مولانا میر علی11که سرآمد خوش نویسان است شاگرد ملا محمد ابریشمی و زین الدین محمود است،خط را به جایی رسانید که اگر صحایف روزگار پر از تعریف خطش شود هنوز یکی از هزار در حیز تحریر نیامده خواهد بود.
(12)اصل نسخه در اینجا حاشیه دارد که محل درستش معلوم نشد:آقا محمدرضا ولد حاجی حق داد خط شکسته را بسیار خوب مینوشت و حالا تارک است در شهر...
و شاگرد دیگرش62میرزا کاظم خویش میر عماد والد میرزا محمد امین که الحال از جملهء خوش نویسان و صفای قلمی دارد و در کتابخانه ملازم و شیرین نویس و چسبان نویس است، او هم بهطور هند آقا رشیدا آشنا مینویسد.
<دیگر میرزا نصیر ولد شیخ یحیی قزوینی نسخ و نستعلیق هردو را خوب مینوشت به هندوستان رفته،آنجا معتبر (82)اصل نسخه افتادگی دارد.
دیگر خوش نویسان بعد از میر عماد که معاصر والد بنده و بعضی بعد از ایشان بودند:یکی نواب مغفور مبرور میرزا محمد ظاهر وحید اعتماد الدوله در پیش اکثر شاگردان میر مشق کرده بود، انامل اعجاز شمایلش در شیرین کاری این فن شکرین قلم و خامهء عنبرین شمامهاش بر رخسار صفحه زرین رقم بود.
آقا میرزا محمد تقی ولد حاجی حق داد عطار خط شکسته را بسیار خوب مینوشت و حالا تارک است در مشهد مقدس.
آقا میرزا محمد رضا ولد حاجی حق داد عطار خط شکسته را بسیار خوب مینوشت و حالا تارک است.
دیگر مرحوم مغفور میرزا صدر الدین محمد ولد میرزا رحیم، وزیر سابق مازندران،خلف میرزا صادق مستوفی الممالک، بسیار خوش نویس خوبی شده بود و نهایت قدرت قلم داشت.