چکیده:
خاقانی شروانی(595-520 ه.ق)از شاعران بزرگ سبک آذربایجان است.وی علاوه بر به کارگیری انواع استعارههای شناخته شده در شعر خود،با امتزاج ترکیبآفرینی و استعارهپردازی،به آفرینش گوهای جدید از استعاره دست یازدیده که تاکنون از دید علمای بلاغت دور مانده،است.این نوع استعاره که در این پژوهش با نام«استعارههای ترکیبی»معرفی شده،یک صد و بیست و پنج بار در اشعار خاقانی به کار رفته است.هدف این پژوهش،شناساندن ویژگیهای اینگونه استعارهها،چون مضمونآفرینی،آشناییزدایی،برجستهسازی،تناسب،اغراق،ایجاز و ابهام هنری است.استعارههای ترکیبی از کارکردهایی دیگر،چون تلمیح فشرده و تفضیل و رجحان نیز برخورداند.بررسی ساختار استعارههای ترکیبی خاقانی،از دیگر اهداف این پژوهش محسوب میشود.روش پژوهش،توصیفی است و نتایج با استفاده از تحلیل محتوی،به شیوهی کتابخانهای و سند کاوی بررسی شده است. نتیجه نشان میدهد شناخت استعارههای ترکیبی در شعر خاقانی علاوه بر کمک به شناخت هرچه بهتر جنبههای زیبایی شناسانهی شعر او،به شناخت ابعادی نوین از ظرفیتهای زبان فارسی در استعارهپردازی کمک خواهد کرد.
خلاصه ماشینی:
"»(هاوکس،7731:06) خاقانی خود به ارزش هنری و بلاغی این نوع استعارهها واقف است؛زیرا علاوه بر استفادهی متعمدانهی فراوان از این نوع استعاره،در چند جا با زبان شعری،به شرح مواردی از این نوع استعاره پرداخته است: شاه در یک حال هم خضر است و هم اسکندر است کآینهی دین ساخت و شد با آب حیوان آشنا هم ز پیش آب حیوان سد ظلمت بر گرفت هم میان آب کر سدی دگر کرد ابتدا (خاقانی،5731:73) کسری و جعفر است که یک قطرهی همتش از هفت بحر کسری و جعفر نکوتر است (همان،201) دو علی عصمت و دو جعفر جاه این یکی صادق آن دگر طیار (همان،362) تا نام آن زمین شد هم سد آب حیوان القاب سیف دین شد هم خضر هم سکندر (همان،172) مهدی دین بود لیکن چون مسیح بر دل بیمار او بخشود بس (همان،182) در استعارههای ترکیبی خاقانی مستعار له،حسی است و عبارت است از:مرد دینی،شاه،وزیر،خاک آرامگاه پیامیر(ص)،اسب،شمشیر و شراب: الف)در مدح اما محمد بن یحیی: خضر موسی کف و نیل از سر ثعبانش روان نیل نزد من و ثعبان به خراسان یابم (همان،953) ب)در مدح شروانشاه اخستان بن منوچهر: خسرو سام دولتی؛سام سپهر صولتی رستم زال دانشی؛زال زمانه داوری (همان،306) ج)در مدح سلطان غیاث الدین محمد سلجوقی: ابر درخش بیرق؛بحر نهنگ پیکان قطب سماک نیزه؛بدر ستاره لشکر (همان،772) د)در مدح زین الدین وزیر عراق: آصف حاتم سخا،احنف سحبان بیان یحیی خالد عطا،جعفر هارون شعار (همان،252) ه)در وصف اسب شروانشاه منوچهر: ز آن رخش جوزا باردم،چون جوزهر بر بسته دم گلگون چرخ افکنده سم،شبرنگ هرا ریخته (همان،525) و در وصف شمشیر شروانشاه منوچهر: میغ درافشانی به کف تیغ درفشانت ز تف هست آتش دوزخ علف،توفان بر اعدا ریخته (همان،525) ز)در وصف شراب: یاقوت بلور حقه پیشآر خورشید هوا نقاب در ده (همان،2101) برخی از استعارههای ترکیبی شعر خاقانی که نسبت به گونهی اول،بسامدی کمتر دارند،بیش از سه واژه دارند."