چکیده:
این مقاله گامی در جهت شناخت رابطه و تأثیر و تأثر فکری دو فرقه معتزله و زیدیه است. توجه به رابطه بین دو فرقه در بغداد،ایران و مغرب،حاکی از تعامل فکری و فرهنگی میان دو فرقه یاد شده است،به گونهای که میتوان گفت اصول فکری زیدیه برگرفته از معتزله است. ازاینرو فرقهنگاران،زیدیه را در اصول،معتزلی میدانند.از سوی دیگر معتزلیان،به ویژه معتزله بغداد تحت تأثیر تشیع زیدی بودهاند تا آنجا که از آنها به معتزله متشیعه یاد میشود. ملل و نحلنویسان علت ایجاد رابطه بین زیدیه و معتزله را شاگردی زید بن علی در مکتب واصل بن عطا میدانند،درحالیکه تلاش پیشرو با ارائه شواهد تاریخی در پی آن است تا با نفی چنین نگاهی،وجود عواملی چون همگونی فکری رهبران دو فرقه،عقلگرایی دو فرقه در مباحث نظری و وجود رجالی چون قاسم بن ابراهیم رسی،امام هادی الی الحق یحیی بن حسین بن قاسم بن ابراهیم،حاکم ابو سعد محسن بن محمد بن کرامه جشمی بیهقی که فکر تقریبی داشتهاند و برخی مسائل دیگر را علت برقراری رابطه بین دو فرقه معرفی کند.
خلاصه ماشینی:
"ملل و نحلنویسان علت ایجاد رابطه بین زیدیه و معتزله را شاگردی زید بن علی در مکتب واصل بن عطا میدانند،درحالیکه تلاش پیشرو با ارائه شواهد تاریخی در پی آن است تا با نفی چنین نگاهی،وجود عواملی چون همگونی فکری رهبران دو فرقه،عقلگرایی دو فرقه در مباحث نظری و وجود رجالی چون قاسم بن ابراهیم رسی،امام هادی الی الحق یحیی بن حسین بن قاسم بن ابراهیم،حاکم ابو سعد محسن بن محمد بن کرامه جشمی بیهقی که فکر تقریبی داشتهاند و برخی مسائل دیگر را علت برقراری رابطه بین دو فرقه معرفی کند.
به نظر میرسد که ملطی در سخن خود قائل به توسع شده است،چرا که زیدیه با معتزله بغداد در جهاتی با هم فرق دارند،مثلا قائل به نص در سه امام و قیام و فاطمی بودن در بقیه ائمهاند،در حالیکه معتزله بغداد قائل به این شرایط نیستند(سالم عبد الرحمن،التاریخ السیاسی للمعتزله حتی نهایة القرن الثالث الهجری،ص 731؛عارف احمد عبد الله،همان،ص 76 و مقبلی،العلم الشامخ،ص 74).
ابو علی محمد بن عبد الوهاب بن سلام بن خالد بن عمران بن ابان(532-303 ق)او معتزلی مذهب بود و در طبقه هشتم از معتزلیان قرار دارد(قاضی عبد الجبار،فضل الاعتزال و طبقات المعتزله،ص 682).
اضافه بر شواهد فوق،شاگردان قاضی عبد الجبار که مظهر اعتزال خالص بود3و مخالفت شدیدی با اندیشه امامت زیدی داشت،تأثیر زیادی از تشیع زیدی پذیرفتند،به گونهای که عدهء زیادی از شاگردان وی،مثل ابو یوسف عبد السلام بن محمد قزوینی(م 884 ق)و ابو القاسم اسماعیل بن علی بن احمد بستی(م حدود 024 ق)شیخ زیدیه عراق تابع امام المؤید بالله هارونی بوده،به وی روی آوردند.
سؤال پیش رو این است که زمینههای تأثیرپذیری زیدیه از معتزله چه بود؟گفته شده: 1-زید شاگرد واصل بود،ازاینرو زیدیان در اصول بیشتر معتزلی بودند."