چکیده:
در منابع گوناگون، واژه تمدن یا شهر آیینی را، آراسته شدن به آداب و ادب مردم جامعه با فرهنگ تعریف کرده اند. دانشگاه به عنوان مکانی فراگیر برای تفکر و تعقل، وظیفه و نقش تعامل با کل جامعه را به لحاظ فرهنگی و تعلیم و تربیت عهده دار است. اکنون در دنیا از این مکان به عنوان «شهر خرد» یاد کرده اند؛ و لذا اگر جایی برای آن در ضروریات تاسیس تمدنی، قائل باشیم، باید واجد ویژگی هایی بدین قرار باشد. استقلال و نقد قدرت، انضباط، آراستگی به اخلاق و عقل و خرد، مبارزه با جهل فکری و معرفتی جامعه، ترویج پژوهش های علمی و بنیادی، طرد مقررات فرسوده و تدوین ضوابط و تشکیلات پویا و نوین، ارتباط با قطب های علمی و بین المللی، دوری از کشمکش های سیاسی و فرقه ای.
خلاصه ماشینی:
"Copleston) مؤلف 9 جلد تاریخ فلسفۀ غرب و مکنیل (William Mc. Neill) استاد دانشگاه شیکاگو و رئیس گروه باستانشناسی و تمدن بین النهرین مؤلف کتاب West A history of the human Community و جورج مقدیسی (George Makdisi) استاد بازنشسته دانشگاه فیلادلفیا و صاحب اثر برجستۀ The rise of College و دهها محقق صاحبنام که غرب را وامدار تمدن اسلامی میدانند و این تمدن،پهنۀ وسیعی از جهان آن روزگار را به خود اختصاص داده بود،مگر در آن تاریخ ایران دانشگاه داشته است؟مگر نظامیهها که با انگیزۀ سیاسی و ترویج فقه شافعی و بعضا مبارزه با عنصر شیعی تأسیس شد،دانشگاه به معنای امروزی بود؟در واقع مستنصریه،قیروان،زیتونه و...
به نظر میرسد شبکۀ نظامیهها به معنای اعم کلمه به عنوان مراکزی عالی در تاریخ مدارس اسلام،هیچگاه نتوانستند مانند سایر مراکز علمی،چون جندیشاپور، بیت الحکمه و دار الحکمه و دار العلمها،که هر کدام خارج از سلطۀ دولت و مذهب، منشأ پیشرفتهای علمی و فرهنگی و انتقال علوم اوائل به عالم اسلام شدند،و نقش مؤثری در حیات علمی ایفا نمایند و لذا جز پرداختن به بحثهای مذهبی و کلامی توفیق این را نیافتند که در سایر رشتهها جنبۀ تحقیقی و پژوهشی یا آموزشی به خود گیرند.
نتیجهگیری از بحث«ویژگیهای دانشگاه تمدنساز»به یک نکته و معیار دست مییابیم،آن نکته عبارتست از اینکه اگر بنا باشد در ضروریات تأسیس تمدن،مکانی فراگیر برای تفکر و تعقل در ارتباط با جامعه قائل باشیم،که وظیفه یا نقش تعامل با کل جامعه را به لحاظ فرهنگی و تعلیم و تربیت عهدهدار باشد،آن مکان که نام آن هرچه میخواهد باشد، باید برای انجام این وظیفۀ خطیر از سرشت و جوهرهای با ویژگیهای اشاره شده، برخوردار باشد؛تا قادر به انجام وظیفهاش گردد."