چکیده:
نظامی گنجوی ابعاد و ساحتهای گوناگون قصهپردازی، صور خیال و زبان شاعرانه را در زبان فارسی گسترش داده است. بیشتر توجه پژوهشگران نظامی به توان قصهپردازی، آفاق اندیشهها و صور خیال آثار او بوده است، لیکن توجه به هنر زبانی و بویژه توان ترکیبسازی او بر سبیل اشارت بوده است. در این مقاله سعی میشود به هنر ترکیبسازی نظامی پرداخته شود. این جنبة هنر نظامی بر مبنای دیدگاه فرمالیستهای روسی تحلیل شده است که بنا بر نگرش آنان فصل ممیز آثار ادبی از دیگر سخنها، آشناییزدایی؛ بویژه آشناییزدایی زبانی است. همچنین به این مسأله پرداخته شده است که یک شاعر شاید نتواند واژة بسیط جدیدی بسازد؛ لیکن هنر شاعر بزرگی همچون نظامی در ساختن ترکیبات جدید است. نظامی این کار را در وضعیتها و موقعیتهای گوناگون جهان داستان، هم برای «ادای مقصود» انجام داده است و هم برای برجسته کردن سخن شاعرانة خود. ترکیبسازیهای «اشتقاقی» بدیع نظامی در ذیل عنوانهایی همچون: ترکیبات ونددار و شبهوندار، صفات فاعلی و مفعولی مرکب مرخم، ترکیبات اسمی، ترکیبات وصفی و ترکیبات معمول دارای معانی نامعمول بررسی و تحلیل شدهاند. نتیجة کلی این بررسی این است که نظامی ترکیباتی فراوان و گوشنواز و نظرگیر ساخته است که میتوان گفت هنر مسلط او در ساحت زبان داستان و «بلاغت روایت» همین است و از این رو کاربرد و زنده گردانیدن آنها امری بایسته و شایسته است.
Nezami Ganjavi is one of the great Persian poets that expanded storytelling، poetic language، and imagery in Persian language and poetry. The attention of literary scholars has been paid to his mastership of storytelling، spheres of his thoughts and his poetic images but less focus has been on his poetic language، especially his derivational compounds or compounding. In this essay، this aspect of his poetic language is studied on the basis of Russian formalism attitudes which hold that the specific characteristic of poetic discourse is linguistic defamiliarization. Also it is discussed that one poet may not coin or create a “simple word”، but the art of a great poet like Nezami is creating new compounds and derivational compounds. In Nezami’s works these compounds were created for foregrounding the poetic language and expressing new and different conditions and situations in the story world. In this essay the different compounds in Nezami’s works are classified and analyzed. The conclusion of this essay is that the new compounds and derivational compounds in Nezami’s works are so vast and so interesting that we can say this is his dominant poetic language and his narrative rhetoric.
خلاصه ماشینی:
106) در خصوص منش زبان شعر به طور کلی، حکم رومن یاکوبسن، یکی از زبانشناسان و نظریهپردازان ادبی روسی، این است: «شعر را میتوان هجوم آگاهانه و سازمانیافته به سوی زبان دانست»( Erlich, 1965:214)؛ مثلا آنجا که نظامی در وصف شیرین میگوید: پریپیکر نگار پرنیانپوش بت سنگیندل سیمینبناگوش (خ: 215) فشرده کردن توصیف و گنجاندن آن در حجم تنگ بیت و واجآرایی و آرایش صفات از رهگذر تتابع اضافات، سببساز جدایی کلام از سخن معمولی شده است.
شاعری مثل نظامی از کنار هم نهادن «هوس» و «نامه» ترکیب جدید «هوسنامه» را میسازد، لیکن در کل پنج گنج او واژة بسیطی نیست که ساخته و جعل او باشد؛ با این وصف ترکیبات اشتقاقی فراوانی دیده میشوند که سکة سخن نظامی آنها را ضرب کرده است.
مسألة دیگر در خصوص ترکیبات اشتقاقی در کار شاعری نظامی این است که از ترکیبات جاافتاده معمول و از پیش موجود در زبان فارسی استفاده میکند؛ لیکن وجه معنایی دیگری را از آنها لحاظ میکند و بنابراین چنین ترکیباتی افادة معنای دیگری میکنند، خلاف معنای معمولشان در زبان فارسی.
در پنجگنج نظامی با استفاده از واژة «نامه» ترکیبات جدید و بدیعی ساخته شده است که به بهترین نحوی گویایی معنای مورد نظر شاعرند؛ مثلا شاعر برای توصیف منظومههای خود ترکیب «هوسنامه» را میسازد: ولیکن در جهان امروز کس نیست که او را در هوسنامه هوس نیست (خ.