چکیده:
شیخ احمد جام ازجمله عارفانی است که پیوند شخصیت و زندگی وی با کرامات سبب شده است که چهرة حقیقی و اندیشۀ وی در لایههایی از خرافات و هالهای از ابهام باقی بماند. علاوهبر این، کرامات منسوب به او موجب نوعی تناقض شخصیتی و اندیشهای در وجودش شده است، چنانکه فاصلۀ شیخ جام تصویرشده در مقامات ژندهپیل تا شیخ پدیدارشده در آیینة آثار او، همان فاصلۀ افسانه تا حقیقت است. این معماها و تناقضات در قلمرو شخصیت و اندیشة شیخ، وی را به یکی از بحثانگیزترین چهرههای تاریخ عرفان و تصوف مبدل کرده است. در این مقاله ابتدا با ذکر مقدماتی در تعریف کرامات و اثبات آن، به سیر کرامتسازی برای مشایخ صوفیه، از جمله شیخ احمد جام، پرداختهایم. سپس با ارائۀ دلایل و شواهدی، ضمن نشان دادن برخی از کرامات شگفتآور مقامات ژندهپیل و بررسی صحت و سقم آنها کوشیدهایم به شخصیت و اندیشههای اصیل و غیرافسانهای شیخ جام بیشتر نزدیک شویم.
Sheikh Ahmad Jam is among the mystics whose interlink of life events and charismatic characters have been a source of misunderstanding their true face. This misinterpretation is sometimes very great; for instance, the distance between the two Sheikh Jam’s pictures, one in Maghamat-e Zhende Pil, and the other originated from his works, is as great as the distance between myth and reality. The contradictions and paradoxes related to his character and thought have made him one of the most controversial figures in Persian mysticism.
This article, after defining the concept of charisma, briefly deals with Iranian charismatic mystics, and then, referring to some unbelievable charismas of Sheikh Ahmad Jam mentioned in Maghamat-e Zhende Pil, brings multiple evidence in order to come as close as possible to the true character of Ahmad Jam.
خلاصه ماشینی:
آيـا ايـن همـه کرامات شگفت انگيز و گاه تکراري در تذکرةالاوليا از نظر عقلي و امکـاني ، جـاي ترديـد و چون وچرا ندارد؟ آيا همان گونه که در مورد تذکره ثابت شده است که «بخش مابعد حلـاج آن غالبـا در قرون نهم و دهم و يازدهم کتابت شـده اسـت » (شـفيعي کـدکني ، ١٣٨٨: ١٩٠)، بنـابراين برافزوده است و الحاقي ، نمي توان حداقل بخش هايي از مقامات ژنـدهپيـل را- طبـق ايـن قاعده - جعلي و الحاقي دانست ؟(٩) و آيا وقتي از آثار شيخ جام مطلقا نسخه هـاي قـديمي وجود ندارد و غالبا دست نوشته هاي آثار او از قـرن دهـم بـه بعـد اسـت (شـفيعي کـدکني ، ١٣٨٣: ٩٥)، نمي توان حدس زد که حداقل بخشي از حکايت هاي مقامات ژندهپيل به تبـع ديگر آثار شيخ ، از قرن دهم به بعد و به مقاصد ايدئولوژيک نگاشته و جعل شده باشد؟ ٦-٢- مهم ترين کرامات مندرج در مقامات ژنده پيل عمده ترين کرامات منسوب به شيخ جام به پنج نوع تقسيم مي شـود کـه در ادامـة بحـث آنها را فهرست وار و به ترتيب بسامد ذکر مي کنيم : ٦-٢- ١- اخبار و پيشگويي از آينده و حوادث آن اين نوع شامل حکايات زير مـي شـود: ٣٤، ٤٢، ٤٤، ٤٥، ٤٦، ٧١، ٧٢، ٧٦، ٧٧، ٧٩، ٨٠، ٨٨، ٩٠، ٩١، ٩٢، ٩٣، ٩٤، ٩٥، ١٠٢، ١٠٨، ١٠٩، ١١٦، ١١٧، ١١٨، ١١٩، ١٢١، ١٧٦، ١٩١، ٢٢٠، ٢٤١، ٢٤٢، ٢٦٨، ٣٠٣، ٣٠٤، ٣٠٧، ٣١٣، ٣١٤، ٣١٥، ٣٢٢، ٣٢٤، ٣٢٥، ٣٣١، ٣٣٩، ٣٤٢، ٣٤٤، ٣٤٥، ٣٥٦، ٣٦٠، ٣٦٢، ٣٦٣، ٣٦٤ و ٣٦٧.
٣- يکي ديگر از انگيزه هاي جاعلان کرامات دروغين شيخ جام ، رقابت مريدان وي بـا ابوسعيد ابوالخير و کم نياوردن از مقام عرفاني وي در باب کرامـات اسـت ؛ زيـرا چنـان کـه استاد شفيعي کدکني نوشته اند، در تاريخ تصوف «هيچ کس به لحاظ شهرت به کرامات بـه پاي ابوسعيد نمي رسد و هيچ کس از صوفيان بي شمار تصوف اسلامي ، به اندازة ابوسعيد با مسئلة کرامت مرتبط نبوده است » (منور، ١٣٧٦: ٩٦).