چکیده:
پدیده تغییر بی رویه کاربری اراضی در اطراف شهرها و شهرک های کشور هم اکنون به عنوان چالشی بزرگ، تولید کشاورزی را تهدید می کند. این تحقیق در قالب یک طرح تحقیقاتی ملی با هدف کسب اطلاعات کمی در مورد ابعاد جغرافیایی و درجه مرغوبیت و توان تولید اراضی کشاورزی که در حدود نیم قرن گذشته در اثر گسترش مناطق شهری و صنعتی در حواشی کلان شهرهای ایران به طور غیرقابل برگشت از چرخه تولید کشاورزی خارج شده اند، در موسسه تحقیقات خاک و آب انجام شد. در این تحقیق ابتدا با تفسیر عکس های هوایی، حدود گسترش محدوده کلان شهرهای ایران در سال 1334 به عنوان سال پایه به صورت نقشه تفسیری تهیه و رقومی گردید. در مرحله دوم با استفاده از تصاویر ماهواره ای سال 1380 یک نقشه تفسیری تهیه و محدوده جدید توسعه کلان شهرهای ایران بر روی آن ترسیم و بدین ترتیب حدود گسترش محدوده جدید این شهرها تهیه و در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی آرک/ اینفو به صورت یک لایه رقومی ذخیره شد. با استفاده از نقشه های خاکشناسی موجود و دانش کارشناسی، اقدام به تعیین ابعاد مکانی و درجه مرغوبیت اراضی تغییر کاربری یافته گردید. اطلاعات اخیر نیز که حاوی نقشه پراکنش مکانی و کلاس خاک اراضی تغییر کاربری یافته بود، در قالب یک لایه رقومی در بانک اطلاعاتی ذخیره گردید. این نقشه زمینه را برای انجام بررسی های اقتصادی و فرصت های تلف شده برای تولید کشاورزی در اراضی مدفون شده در زیر پیکره کلان شهرهای ایران فراهم آورد. بررسی های اقتصادی بر اساس پتانسیل اراضی تغییر کاربری یافته برای تولید گندم انجام گردیده است. جمع بندی نتایج پس از انجام تجزیه و تحلیل های لازم از طریق تلفیق لایه های اطلاعاتی در محیط نرم افزار آرک/ اینفو انجام شد. اطلاعات بدست آمده از این تحقیق مبین آهنگ سریع تغییر بی رویه کاربری اراضی بعنوان پیامد توسعه بی برنامه کلان شهرهای ایران است. به طور متوسط هر سال بیش از 2.950 هکتار از اراضی کشاورزی موجود در حواشی کلان شهرهای ایران به مناطق شهری و صنعتی تبدیل شده اند. طی 46 سال گذشته، جمعیت کلان شهرهای مورد مطالعه حدود هفت برابر شده است (به استثنای کلان شهر کرج که جمعیت آن 75 برابر شده است)؛ در حالی که تراکم جمعیت در آنها حدود 67 درصد کاهش پیدا کرده است و منجر به افزایش 260 درصدی سرانه زمین شهری در این کلان شهرها گردیده است. بنابراین افزایش فضای تنفس شهروندان کلان شهرهای ایران به بهای از دست رفتن امکان تولید سالانه حدود 500000 تن گندم حاصل شده است که می توانست بر روی 136000 هکتار اراضی کشاورزی از دست رفته در حواشی کلان شهرهای کشور تولید گردد.