چکیده:
تاریخ عالم آرای امینی در بردارنده رویدادهای دوران حکومت سلطان یعقوب اق قویونلو است، مؤلف کتاب خود را
دنباله تاریخ دیاربکریه ابوبکر طهرانی محسوب کرده. فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی یک عالم ـ مورخ بود و
دلبستگیهای شدید مذهبیاش او را بر آن داشت تا از سبک رایج مورخان وقایع نگار پیروی نکند. وی بسیاری از
جزئیات رویدادها را که از نظر او «بی اذن شرعی» صورت گرفته بودند، در کتاب خود منعکس نساخت. در یک
ارزیابی عمومی تاریخ عالم آرای امینی را میتوان آخرین نماینده تاریخ نویسی دوران گذار از سنت تاریخ نویسی غربی
ایران به دوران صفویه ارزیابی کرد.
خلاصه ماشینی:
"چنانکه پیشتر اشاره شد هم مورخان عهد صفویه و هم پژوهشگران دوره جدید برای بررسی تکاپوهای خانقاه اردبیل و شیخ جنید و حیدر برای کسب قدرت و تحولات سیاسی و مذهبی این دوران به تاریخ عالمآرای امینی توجه داشتهاند.
از دید او شیوخ خانقاه اردبیل تا صدرالدین موسی همچنان بر طریقت استوار بودند اما پس از او به دلیل اینکه صدرالدین «لقمه شبهه» سلطان الجایتو را خورد «لهذا اثر آن در اولاد او سرایت نموده، مآل امر بدان منتهی شد که خواستند فقر و خاکساری را به تخت مملکتداری بدل نمودن و از سریر مسکنت نزول کرده بر تخت سلطنت عروج کردن، بایستی ترک تاج گفته، تاج ترک گزیدندی»(ص 259) بنابراین شیخ جنید «سیرت اجداد را تغییر داد و مرغ وسواس در آشیانه خیالش بیضه هوای مملکتداری نهاد» (ص 260) خنجی پس از این به تلاشهای شیخ جنید و سپس شیخ حیدر اشاره میکند و ضمن اشارههای مکرر به لطف خاندان سلطنتی آق قویونلو به آنان، چگونگی فعالیت و سرنوشت آنان را گزارش میکند.
فیروز منصوری در بررسی خود به «کبود رختان» تالش و جایگاه آنان در تشکیلات نظامی و اداری صفویه اشاره کرده و شاید بتوان گفت او نخستین پژوهشگری است که مخصوصا با استفاده از اثر خنجی و منابع عثمانی به این موضوع توجه کرده است: نگاه کنید به: فیروز منصوری «تشکیلات نظامی خانقاه اردبیل طوایف ترک آناطولی در خدمت صفویه» در: مطالعاتی درباره تاریخ و زبان و فرهنگ آذربایجان، چاپ اول مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران 1379، صص 67 ـ 51 ."