چکیده:
قاضی سعید که از حکمای بعد از ملاصدراست، در مباحث فلسفی، نظریاتی دارد که با آرای ملاصدرا و ابنسینا معارض است. در موضوع ادراک، او نظر صدراییان و مشاییان را باطل دانسته و گفته که ادراک نه حصولی است و نه حضوری (به معنای مشهور)؛ وی معنای جدیدی از «حضور» ارائه میدهد، بدون اینکه مراد خود را توضیح دهد. وی همچنین در باب حدوث نفس بر مسلک ابنسینا (روحانیهالحدوث بودن نفس) رفته، و در مسئله معاد، با قول ابنسینا و ملاصدرا مخالفت ورزیده و به زعم خود قول دیگری ارائه کرده است. در نوشتار حاضر، این سه مسئله را از دیدگاه قاضی سعید بررسی کرده و نشان دادهایم که در همه این مسائل، نظر وی مبتنی بر حرکت جوهری و به تبع آن اصالت وجود بوده است. وی اتحاد عاقل با معقول و حاس با محسوس را قبول دارد، در حالی که حرکت جوهری را قبول ندارد. او همچنین، با صراحت، قول به اصالت وجود را باطل دانسته و بر اصالت ماهیت رفته است. لذا، تناقضات زیادی در نظریات وی به چشم میخورد.
خلاصه ماشینی:
"» 51 نظر قاضی سعید در باب ابصار و ادراک قاضی سعید با تعلیقه بر کلام صاحب اثولوجیا («ان الشیء مادام خارجا منا فلسنا نراه»)، مسئله ابصار را توضیح میدهد و میگوید: بیان صاحب اثولوجیا دلالت دارد بر اینکه ابصار بدین نحو نیست که صورت خارجیه در نزد مدرک آید، و این ظاهر است؛ البته به این صورت هم نیست که شبح یا مثل صورت خارجی در رطوبت جلیدیه منطبع گردد (همانگونه که مثل صورت شیء در آیینه انطباع مییابد)، زیرا لازم میآید که آنچه دیده میشود همان شبح باشد، نه آن شیء خارجی.
» 59 این قول درست نیست: چه مشکلی دارد که ادراک حاصل شود، ولی شیئی به شیء دیگری «واصل» نگردد و بالفرض هم که وصول باشد، بدین نحو نباشد که شیء خارجی نزد نفس حاضر شود؛ بلکه همانطور که ملاصدرا بیان میکند، ادراک ناشی از ابداع و انشاء از صقع نفس، و مقابله با اشیای محسوس معد و زمینهساز ادراک باشد؟ علاوه بر این، نظریهای که خود قاضی سعید در باب ادراک ارائه کرده است قضیه منفصله مانعهالخلو مذکور را نقض میکند و این تناقض در گفتار است؛ چراکه از دیدگاه او، در ابصار و ادراک، نفس به درون و بیرون از خود نظر کرده و ادراک حاصل میشود (این قول متضمن وصول شیئی به شیء دیگر نیست.
بنابراین، استدلال مذکور بر اساس مبانی خود او چون اصالت ماهیت و عدم وجود ذهنی است، در حالی که اصل دیدگاه وی در ادراک بر مبنای آن چیزی است که جز با اصالت وجود راست نمیشود و آن حرکت جوهری است؛ هرچند خود قاضی سعید هم آن را انکار میکند."