چکیده:
بررسی زیباترین و شاخص ترین جلوهی موسیقی شعر یعنی وزن و آهنگ آن گامی است در جهت شناخت ذهنیات و تفکرات شاعر و در این راستا پرداختن به جنبههای گوناگون موسیقی شعر وی ضرورت تام دارد. آهنگ و موسیقی، زیبایی و تأثیر ناشی از آن و همچنین موافقت آن با طبع زیبا پسند انسان، شرط اساسی در ماندگاری و جاودانگی شعر و شاعر دارد. بیدل از جمله شاعران بزرگ و بی بدیل سبک هندی است که به حق اسوه و نمونه بیهمتایی برای اسلوب هندی میباشد و با وجود غفلت ایرانیان در شناخت و کنکاش در شیوه کار و تفکر و دیدگاههای وی، تأثیر زاید الوصف خود را بر هم عصران و پیروان خود داشته است. مجمل گرد آمده بر آن دارد قدمی هر چند کوچک در شناسایی و معرفی این شاعر نازک خیال بر دارد و از میان دنیای نهفته در آثار وی به گوشه کوچکی از عالم موسیقی شعر او یعنی موسیقی بیرونی و معرفی اوزان و بحور به کار رفته در دفتر شعر بیدل بپردازد. نخست معرفی مختصری از بیدل دهلوی ارائه میشود و پس از آن به معرفی بحور و اوزان مورد استفاده بیدل پرداخته میشود و در خصوص بسامد کاربرد هر بحر مطالبی ارائه میگردد. همچنین در مورد وزن های خیزابی؛ جویباری و اوزان دوری مطالبی ذکر میشود و سپس به ذکر شاهد مثال برای هر یک از موارد بالا پرداخته میگردد
خلاصه ماشینی:
"گر به خون مشتاقان تیـغ او کشد گردن تا قیامت از سرها جـای مـو دمـد گـردن (بیدل دهلوی، 1371: 1071) 2- فاعلات مفتعلن فاعلات مفتعلن (بحر مقتضب مثمن مطوی) که از اوزان نسبتا پرکاربرد شعر فارسی میباشد و در دسته وزن های خیزابی جای میگیرد، این وزن با 3 مورد غزل میزان 64/17 درصد بسامد این بحر و 10/0 درصد از همه وزن ها را دردفتر بیدل به خود اختصاص داده است که جزء کم کاربردترین بحور دیوان است.
نمونه اوزان دوری: 1- مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن(هزج مثمن اخرب) تـا کاتب ایجـادم نقش من و مـا بنـدد چون صبح دم فرصت مسطر به هـوا بنـدد(بیدل دهلوی، 1371: 465) 2- فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن (رمل مثمن مشکول) بـه خیال زنده بودن هوس بقـا نــدارد چو حبـاب جرم مینا سـرما هوا ندارد(بیدل دهلوی، 1371: 428) 3- مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن(رجز مثمن مطوی مخبون) ما و نگاه شرمگین از تـک و تاز دوختن آبله سا به پـای عجز چشم نیـاز دوختـن(بیدل دهلوی، 1371: 1078) 4-فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن (مقتضب مثمن مطوی مقطوع) مـی پرست ایجـادم نشه ی ازل دارم همچو دانه ی انگور شیشه در بغل دارم(بیدل دهلوی، 1371: 982) نتیجه با وجود آنکه بیدل در میان شاعران زبان فارسی چندان شناخته شده نیست و تحقیقات زیادی در جهت درک زوایای تفکر و اندیشههای والا و یا موسیقی شعر او انجام نشده است اما توانایی، هنر و چیره دستی شاعر در به کارگیری استعارات، تشبیهات و ترکیبات بدیع و تازه، بازیبایی هر چه تمامتر به منظور بیان مفاهیمی همچون معرفت، عرفان، فلسفه، حقیقت، در قالبی ساده و مفاهیمی پنهان و پیچیده، جایگاه وی را در کلیه اقالیم آسیای میانه و به خصوص کشور همسایه - هندوستان - در مرتبه و جایگاهی رفیع و معتبر همچون حافظ در ایران قرار داده است."