خلاصه ماشینی:
"فقدان شرایط طبیعی برای توسعه بورژوازی ملی و اوضاعی که در نتیجه افزایش دایمی نفوذ سرمایههای خارجی و تسلط مناسبات فئودالی ایجاد شده بود اقتضا میکرد که بورژوازی سرمایههای خود را در تولید محصولات کشاورزی مانند پنبه، تریاک و غیره -که در بازارهای جهانی تقاضاهی زیادی برای آنان بود-به کار اندازد.
(*)حاج حسین آقا امین الضرب خود را ورشکست اعلام نکرده است ولی در اثر فشارهای محمد علی شاه و بانک استقراضی روس مجبور شد با چند نفر از ثروتمندان دیگر منجمله حاج محمد اسماعیل مغازه تبریزی به سفارت روس پناه برد تا به این وسیله بتواند فار بانک استقراضی روس را بوسیله قزاقهای روسی، که تقریبااو را به حالت محاصره درآورده بودند خنثی کند.
(54)گر چه تعداد زیادی از مهاجرین برمیگشتند-مثلادر سال 1911(1290 شمسی) 000، 193 مهاجر از ایران خارج شدند، ولی، 000، 160 نفر برگشتند (55) معهذا پویش مهاجرت به صورت دایمی و مداوم بود چنانکه در ماوراء قفقاز در حدود چند صد هزار ایرانی همیشه وجود داشتند که در رشتههای معینی از فعالیتها اقتصادی، انبوه کارگران را تشکیلمیدادند.
(65) مانانوف بر مبنای اطلاعاتی که در بایگانیها به آن دسترسی داشته، مدعی میشود که هجوم مردمی که در جستجوی کار در نواحی ماورای خزر بودند در سال 1909(1298 شمسی)به چنان حدی افزایش یافت که در خراسان تعداد مراکزی که گذرنامه خارجی میدادند از ده به بیست و پنج رسید (66) در مقاله بلووا آمده است که در سال 1905(1294 شمسی)در عشق آباد (*) 5150 مرد ایرانی وجود داشت (67)روستاییان فقیر و پیشهوران و افرادی که از قشرهای دیگر جمعیت ایرانی میآمدند سال به سال به صورت فزاینده بنادر دریای خزر و شهرهای ناحیه ولگارا پر میکردند."