خلاصه ماشینی:
"احزابی که در این دوره در صحنه سیاسی ایران ظاهر شدند، به دو دسته تقسیم میشوند: گروه نخست احزابی بودند که عمری نسبتا کوتاه داشتند و تنها اوضاع آشفته آن زمان به حضور مقطعی ایشان در جامعه کمک کرد(از جمله: حزب اراده ملی، اتحاد ملی، سوسیالیست ملی کشور ایران(سومکا)و...
مهمترین این حزبها بعنوان دومین دسته احزابی که پس از شهریور 1320 سر بر آوردند و تأسیس آنها از سال 1324 شروع شد عبارت بودند از: 1-فرقه دموکرات آذربایجان:زمانی که نواحی شمال ایران در اشغال نیروهای اتحاد شوروی بود و حزب توده در سراسر آذربایجان فعالیت میکرد، با صلاحدید دولت شوروی و مساعدت مادی و معنوی آن، «فرقه دموکرات»در آذربایجان به ریاست«سید جعفر پیشهوری» تشکیل شد.
شمار احزاب و گروههای تازه تأسیس در دوره پانزدهم مجلس نسبت به دیگر ادوار آن پس از شهریور 1320، اندک بود و یکی-دو حزب یا جمعیت جدید تشکیل شد که مهمترین آنها عبارت بود از: جمعیت فدائیان اسلام:این جمعیت در اوایل سال 1324 به رهبری«سید مجتبی میرلوحی» (نوابصفوی)از اهالی درچه اصفهان با همکاری «سید عبدالحسین واحدی»، «سید محمد واحدی» و«سید حسین واحدی»تأسیس شد.
حزب دموکرات آذربایجان(به ریاست سید جعفر پیشهوری، که وی در توطئه علیه نهضت جنگل نیز نقش داشت)و حزب دموکرات کردستان (به ریاست قاضی محمد، از اکراد مهاباد)از احزابی بودند که مقارن حضور نیروهای شوروی در ایران تا خروج کامل آنها با تقویت همه جانبه این نیروها قدرت زیادی پیدا کردند تا جایی که تشکیل جمهوری خود مختار آذربایجان و جمهوری خلق کردستان را در مناطق مزبور اعلام داشتند."