چکیده:
ادبیات دوران حکومت سامانی(287-385ه.ق) نخستین جلوه های ادب پارسی را در بردارد. یکی از مهم ترین ویژگی های سبکی شعر غنایی این دوره، یادآوری از نام شخصیت های دینی در انواع شعرهاست. ثبت این تلمیح ها و منقبت های دینی و تحلیل تاثیر زمینه های سبکی و سیاسی در نوع استفاده شاعران از آن ها، مساله ای است که تا کنون بطور کامل به آن توجه نشده است. در کتاب های سبک شناسی و تاثیر قرآن و حدیث نیز به سبب اعتماد به فهرست اعلام دیوان ها که غالبا ناقص یا دچار اشتباه بوده اند و هم چنین عدم بررسی تمام ابیات مانده از این دوره، نتایجی ارائه شده که چندان کامل یا صحیح نیست. در این مقاله سعی شده با بررسی تمام ابیات غنایی بازمانده از این دوره؛ یعنی 3775 بیت، از شاعرانی که تمام و یا قسمت اعظم شاعری خود را در دوران حکومت سامانی گذرانده اند، میزان و چگونگی حضور مفاهیم مربوط به شخصیت های دینی در شعر این دوره بررسی و توجه بیش تر به شخصیت های سامی در شعر غنایی،برخلاف شعر حماسی، تحلیل شود و در پایان به نقش هریک از این مفاهیم در تحول و رونق انواع غنایی چون مدح، تغزل، وصف و... اشاره شود.
خلاصه ماشینی:
"ب-مانی:توجه به مانی در شعر این دوره،بیش از آنکه معرف او به عنوان پیامبر باشد،نشان دهندۀ خلاقیت او در هنر نقاشی و ارتنگ اوست؛ویژگیای که بیش از همه در شعر همعصران رودکی و در توصیف زیباییهای بهار و طبیعت به آن توجه شده است: آن صحن چمن که از دم دی#گفتی دم گرگ یا پلنگاست اکنون ز بهار مانوی طبع#پرنقش و نگار همچو ژنگ است (رودکی،1341:494) از ویژگیهای توصیفهای دورۀ سامانی که در دورههای بعد هم دیده میشود،همراهی مانی و آزر در برخی از اشارههاست که در اشعار رابعه هم دیده میشود: بداد از نقش آزر صد نشان آب#نمود از سحر مانی صد اثر باد (-مدبری،1370:74) تنها شاعری که در این دوره مانی را با نگاهی متفاوت معرفی کرده است،کسایی است که با توجه به اندیشۀ دینیاش،مانی را در زمرۀ گبران و ترسایان و در جایگاه توصیف قاتلان امام حسین(ع)، معرفی میکند: مؤمن چنین تمنی هرگز کند؟نگو،نی!#چونین نکرد مانی،نه هیچ گبر و ترسا (کسایی،1367:75) 3-شخصیتهای اسلامی حضرت محمد(ص)و علی(ع):در این دوره،تعداد اشارههایی که از شخصیتهای اسلامی چون حضرت رسول،علی(ع)و خاندانشان ارائه شده،بیش از دیگر پیامبران و ایرانی است.
در سبک خراسانی، تطبیق حیاتبخشی مسیح و بهار یکی از جنبههای توصیفهاست: مرده است ز می ابر براو دست مسیحا#بیمار جهان باد صبا داروی بیمار تا ابر مسیحا شد و بلبل همه انجیل#برخواند برکوه پدید آید ز نار (همان،136) جدا از وصف طبیعت،در شعر شاعرانی چون رودکی و کسایی از داستان حضرت موسی و اسکندر در وصف شراب استفاده شده که در نوع خود قابل توجه است: ور به بلور اندرون ببینی گویی#گوهر سرخست به کف موسی عمران (رودکی،1341:506) عقیقی شرابی که در آبگینه#درخشان شود چون سهیل یمانی به ظلمت سکندر گر او را بدیدی#نگردی طلب چشمۀ زندگانی (کسایی،1367:100) علاوه براشاراتی که در انواعی چون نعت و منقبت،مرثیه،مدح،تغزل و وصف دیده میشود؛ بندرت شاعرانی چون بو شکور بلخی،رودکی،دقیقی،ابو اللیث طبری و فردوسی در ابیات اخلاقی که در خلال اشعار غنایی جای دادهاند به برخی از این شخصیتها اشاره میکنند."