چکیده:
اصل معروف در حقوق کیفری این است: «جهل به قانون رافع مسئولیت نیست». یعنی جهل به حکم تأثیری در مجرمیت و مسئولیت مرتکب ندارد و از سوی دیگر جهل موضوعی رافع مسئولیت است. اصل بی تأثیر بودن جهل به حکم امروزه در برخی سیستمهای حقوق کیفری مورد تأمل و تردید واقع شده است. یکی از این سیستمها که از گذشته جهل به حکم را مؤثر در عدم مسئولیت کیفری دانسته است، حقوق کیفری اسلام است. در فقه امامیه نیز در این باره آراء گوناگونی ابراز شده است. برخی جهل به حکم را مانع تحقق تکلیف و جرم دانستهاند و برخی به عدم تأثیر جهل حکمی نظر دادهاند.گروهی نیز قائل به رفع مسئولیت مرتکب جاهل به حکم با شرایطی شدهاند. ولی در هیچ یک از آراء محدودهی تأثیرجهل به حکم مشخص نشده است. امروزه تعیین تأثیر جهل به حکم، از مسایل مهم و اساسی در روابط فردی و اجتماعی، ملی و بین المللی است، و به نظر میرسد عدم تأثیر جهل به قانون امری مسلم و قطعی نیست. این امر در فقه امامیه با تأمل و تردید بیشتری مواجه است. در عین حال، اصول و قواعد خاصی برای تعیین محدوده آن ارایه نشده است. در این مقاله، سعی شده اصل مزبور و ادلهی آن بررسی و با توسل به اصول و قواعد شرعی و ملاکهای عقلی، حدود تأثیر جهل حکمی در جرایم مختلف تعیین و نیز با ادله متقن شرعی و عقلی، قاعدهی: «ادعای جهل به حکم مسموع نیست» تعدیل شود.
خلاصه ماشینی:
"روایات نیز دلالت بربیان واصل دارند به طور نمونه به برخی از روایات اشاره میگردد: محمد بن مسلم گوید از امام باقر(ع)پرسیدم:مردی را به اسلام دعوت کردیم و اواسلام آورد پس شراب مینوشید،زنا میکرد و ربا میخورد و چیزی برای او از حلالو حرام یبان نشده بود،آیا با وجود جهل وی حد بر او جاری میشود؟امام(ع)فرمود: خیر مگر این که بینه آورده شود که او اقرار به تحریم آنها داشته است(عاملی،بیتا:324).
تأثیر جهل حکمی در جرایم مستوجب حد صورتهای اول و دوم مشمول ادله حاکم بر عدم مسئولیت مطلق جاهل است وروایات و قاعده درء و قبح عقاب بلا بیان هم شامل این دو صورت میشود.
امام خمینی(ره)در تحریر الوسیله به عدم اجرای حد در این مورد فتوا دادهاند: «اگر شخصی با زنی که بر او حرام است،همانند مادر،دایه،زن شوهردار و زن پدر وزن پسر،ازدواج کند و در حال جهل به حرام بودن عمل،با او نزدیکی کند،حدی بر اونیست،و اگر اعتقاد داشته که عمل جایز بوده است،نیز حدی بر او نیست،چرا که اینهااز موارد شبهه است.
تأثیر جهل حکمی در جرایم مستوجب تعزیر و مجازات بازدارنده در خصوص شمول دایره جهل حکمی در مجازاتهای تعزیری به نظر میرسد،گرچه جهل حکمی در جرایم مستوجب تعزیر در کتب فقهی مورد بحث قرار نگرفته وفقها بدون ذکر شرایط تحقق جرایم مستوجب تعزیر،برخی از این جرایم را مورد بحثقرار دادهاند و به عالم بودن مرتبک نپرداختهاند،ولی از قواعد کلی حاکم بر حقوقکیفری اسلام مستنبط است که جهل به حکم در این سنخ از جرایم نیز مانند حدود،موجب عدم تحقق مسئولیت کیفری باشد(قیاسی،ساریخانی،خسروشاهی،1385:280)."