چکیده:
نوآیینی و غرابت بسیاری از مضامین و تعابیر دیوان خاقانی سبب شده است تا ناسخان، ابیات را از اصل خود دور سازند و ضبطهای نادرستی را وارد متن کنند. دستهای از این ضبطها تصحیفها و تحریفهایی است که در دیوان خاقانی دیده میشود. تصحیف عبارت از تغییر دادن یک واژه با افزودن یا کاستن نقطهها یا علائمی از آن است. رسمالخط پیشینیان و حروف متشابهالشکل در خط پارسی، این تصحیفات را هرچه بیشتر تشدید میکرد. تحریف نیز به عنوان تغییر حرفی یا حروفی از یک واژه به صورتهای نزدیک و شبیه به آن از جهت نوشتاری و آوایی، قسم دیگری از ضبطهای ناروای متون کهن است. شمار قابل توجهی از این ضبطهای فاسد را مصححان دیوان تصحیح کرده و پژوهشگران نیز تعدادی بر این شمار افزودهاند؛ اما همچنان از داشتن متن پیراستهای از دیوان خاقانی محرومیم. در این جستار برآنیم تا به تصحیح و تحلیل تصحیف و تحریفی از این دیوان بپردازیم.
Mostly due to difficulty and innovation of expressions of Khaghani’s Divan، compilers have made mistake and inserted incorrect verses into his Divan. Like many other Divans، a number of Tashifs (changing a word by adding or reducing its diacritics) and Tahrifs (substituting a letter or letters of a word with similar letters and thus producing different words) are seen in his Divan. The old method of writing as well as homograph letters in Persian alphabet increased the frequency of such Tashifs. Many of these incorrect verses have been corrected by Divan’s commentators and researchers also have contributed to such corrections، but still there is no authentic text of this Divan. This article aims to analyze and correct a Tashif and Tahrif in this Divan.
خلاصه ماشینی:
این واژه با چنین اختلافاتی در متون همعصر و نزدیک به خاقانی نیز آمده است؛ از جمله در اقبالنامة نظامی که وحید دستگردی، «پیشه» و زنجانی، «نیشه» را برگزیدهاند: شبانی بیابانی آمد ز راهببرید نی زان لب چاهساربه رسم شبانان از او نیشه ساخت نیای دید بر رسته از قعر چاهبسازیدش از پردة زیر و زارنخستش بزد زخم و آنگه نواخت (نظامی، 1381: 25؛ همان، 1385: 44)3 متن دیگر، عجایب المخلوقات طوسی است: [شیر] آواز بیشه دوست دارد، صیادان سرنای میزنند و دف و چون خواهند کی شیر را گیرند، سلاحداران در پس مطربان آیند و میروند و شیر سماع میکند؛ چون آرام گیرد کی سلاحها به وی اندازند و وی را بگیرند و دربندند و بیشه میزنند (طوسی، 1387 الف: 572).
این دو بیت در دیوان خاقانی تصحیح سجادی به تبع سخن رشیدی، نیشه آمده است؛ رشیدی ذیل بیشه به معنی نیستان و جنگل مینویسد: و به معنی نی که نوازند نیشه است به نون.
و بنابر بعضی تعارف شمارة نیهای (بیشة) چینیها تا به بیست عدد بالغ میشود (ستایشگر، 1374: ذیل «بیشه») محمد علی تربیت در بیت ص 313 دیوان خاقانی، بیشه را اختیار کرده و در باب آن نوشته است: بعضی کلمة بیشه را نیشه یا نیچه خواندهاند.