چکیده:
مطامع روس ها در قفقاز و دست اندازی به آن و تقابل این امر با سیاست قاجارها و نخبگان ایرانی برای احیای مرزهای تاریخی ایران در این منطقه، سبب ساز آغاز دوره ی اول جنگ های ایران و روس گردید. این نبردها با بی خبری حکم رانان ایرانی از سیاست بین المللی، ضعف نظامی و دخالت انگلیسی ها، به قرارداد گلستان و جدایی بخش وسیعی از مناطق ایرانی - شیعی از قلمرو سرزمینی ایران منجر گردید. اما حکومت قاجار، به ویژه رجال دارالسلطنه ی تبریز و عباس میرزا، که خود را بازنده و فریب خورده در قرارداد گلستان می دانستند، تلاش های دیپلماتیک خود را برای بازپس گیری سرزمین-های از دست رفته آغاز نمودند. شکست دیپلماتیک در این مسیر، سبب روی آوری قاجارها به تلاش نظامی با پشتوانه ی اندیشه ی جهادی روحانیان برای بازپس گیری مناطق از دست رفته گردید. در این مقاله، با بهره گیری از روش تحلیلی- تاریخی به تبیین علل و عوامل آغاز دوره ی دوم جنگ های ایران و روسیه در سال 1241ق پرداخته می شود. آغاز این نبردها به دلیل تلاش قاجارها، به ویژه عباس میرزا، برای بازپس گیری مناطق از دست رفته بر اساس معاهده ی گلستان بود. لذا، فتحعلی شاه و عباس میرزا، با دعوت روحانیان به ایران و گرفتن فتوای جهاد از آن ها و دخالت مستقیم ایشان در نبردها، خواستند حمایت و پشتیبانی مالی و نظامی نخبگان و مردم عادی جامعه ی ایران را در این جنگ ها به دست آورند و با فرمان دهی خود، به نبردشان علیه روس ها مشروعیت بخشند.
خلاصه ماشینی:
"o} {o(5)میرزا محمد هادی علوی شیرازی(1363)،دلیل السفرا:سفرنامهی میرزا ابو الحسن خان شیرازی(ایلچی)به روسیه،به کوششمحمد گلبن،تهران:دنیای کتاب،ص 252؛سعید نفیسی(1344)،تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دورهی قاجار،ج 2،تهران:بنیاد،ص 80o} ادامهی نامهی خود،باز به قولوقرارهای سرگوراوزلی دربارهی بازگرداندن ایالات اشارهمیکند:«دایم اوقات از مراتب مرحمت و شفقت ایمپراتور اعظم این دولتخواه را خاطر جمعیو امیدواری میداد و بسیار اظهار و بیان مینمود که از مرحمت و سخاوت ایمپراتور اعظمبعضی ولایات بخشش خواهد شد».
o} {o(3)محمد تقی لسان الملک سپهر(1377)،ناسخ التواریخ(تاریخ قاجاریه)،به اهتمام جمشید کیانفر،تهران:اساطیر،ص 363؛میرزا فضلالله خاوری شیرازی(1380)،تاریخ ذوالقرنین،تصحیح ناصر افشارفر،تهران:وزارت فرهنگ و مرکز اسناد مجلس،ص 612o} {o(4)ابراهیم تیموری(1384)،دو سال آخر(یادداشتهای روزانهی سرجان کمبل نمایندهی انگلیس در دربار ایران سالهای 1384-1833)،ج 1،تهران:دانشگاه تهران:صص 115-156.
{o4o}خاوری شیرازی مینویسد:«شاه به خاطر رعایت شریعت رضا داد»،{o5o} برخی معتقدند که با آمدن روحانیان به ایران و گسترش اندیشهی جهاد در میان مردم ولشکریان،شاه هر تلاشی کرد بر این اندیشه غلبه نماید،موفق نگردید؛پس به ناچار برایجلوگیری از شورش مردم به رهبری روحانیان علیه خویش،جنگ با روسیه را به جنگ با{o(1)مستوفی انصاری(1349)،ص 37؛جهانگیر میرزا(1384)،تاریخ نو،به سعی و اهتام عباس اقبال تهران:علم،ص 29؛اعتضاد السلطنه(1370)،اکسیر التواریخ،به اهتمام جمشید کیانفر،تهران:ویسمن،ص 373.
اما اگر نمایندهی روسیه شرایط ایران را قبول نکند،با تحریک روحانیان مردم به صحنهو میدان نبرد کشیده شوند و از این فتوای جهاد،عباس میرزا برای مشروعیت خویش در نبردبا روسها بهرهبرداری نماید و همهی منابع کشور را در اختیار بگیرد.
این قراردادبیشتر از اینکه حاصل شکست نظامی ایران باشد،در نتیجهی ضعف ایران در عرصهیدیپلماسی و ناآگاهی از شرایط بین الملل بود که به دست اوزلی،وزیر مختار انگلستان،به عباس{o(1)میرزا ابو القاسم قائم مقام فراهانی(1337)منشأت قائم مقام،به اهتمام جهانگیر قائم مقامی،تهران:کتابخانهی ابن سینا،ص114."