چکیده:
نشانه - معناشناسی یکی از ابزارهای علمی تحلیل نظامهای گفتمانی است که سازکارهای شکل گیری و تولید معنا را در متون بررسی و مطالعه می کند. در نشانه - معناشناسی با عبور از نشانه شناسی ساخت گرای محض به نشانه شناسی پدیدارشناسی و نشان دادن مسیر حرکت نشانه ها به نشانه های استعلایی ، عوامل معرفت شناسانة آثار فرصت بروز و ظهور بیشتری می یابد. شعر «عقاب» از پرویز ناتل خانلری و «آرش کمانگیر» از سیاوش کسرایی ، اشعاری روایت محور هستند که به دلیل دربرداشتن ماهیت های شوشی و کنشی گوناگون و پروراندن کنش های ارزشآفرین و اسطورهساز در نهایت داستان، ویژگی های یک روایت را دارند و از این جهت ، برای بررسی و تجزیه و تحلیل نشانه - معناشناختی گفتمانهای حاکم بر آنها ارزشمند و درخور توجه هستند. در ابتدا و میانة این دو داستان، نظامهای گفتمانی تجویزی و القایی یا تعاملی شناختی جریان دارد. در ادامه ، به دنبال گفت وگوها و پدیداری روایت های تعاملی ، دو نظام ارزشی شکل می گیرد که از چالش میان آنها دینامیک معنایی گفتمان تامین می شود و به نظام تنشی می انجامد که براساس دو ارزش گسترهای و فشارهای قابل تبیین است . این پژوهش ضمن تحلیل انواع نظامهای گفتمانی مانند نظام گفتمانی تجویزی، القایی و رخدادی در این دو شعر، به بررسی این متون ازدیدگاه نظریات تقابلی گرمس و مربع معنا و گذر از مربع معنایی به فرایند تنشی می پردازد و درپی پاسخ به این پرسش است که شعر روایی فارسی تا چه حد ظرفیت تحلیل نظامهای گفتمانی را داراست .
خلاصه ماشینی:
گـــشت غمنـــاک دل و جـــان عقـــاب چـــو از او دور شـــد ایـــام شـــباب ج (خانلری، ١٣٨٧: ٥٣) در اینجا شوش مبنای کنش قرار می گیرد و عقاب را وامی دارد تا چارهای جوید و در کار کند: خواســـت تـــا چـــاره ناچـــار کنـــد دارویــــی جویــــد و در کــــار کنــــد ج ( همانجا) 12 شعر «آرش کمانگیر» نیز مانند عقاب با موقعیتی شوشی آغاز می شود: برف می بارد برف می بارد به روی خار و خارا سنگ کوهها خاموش درهها دلتنگ راهها چشم انتظار کاروانی با صدای زنگ (کسرایی ، ١٣٨٦: ٦٣) صحنة باریدن برف و توصیف سرمای یک شب زمستانی که از بعد تبیین کهن الگوها با آغاز داستان عقاب کاملا منطبق است ؛ زیرا از این منظر صبح و هنگام بهار نمودار زایش ، جوانی یا نوزایی و غروب و زمستان نشانة پیری یا مرگ است (سخنور، ١٣٧٩: ٣٧-٣٨).
بر همین اساس، می توان برای هر دو داستان طرح کلی نظام گفتمانی 17 reedman 18 Mature 2190 Reesftoirngm 21Degeneration 22Descriptive iscourse ystem تجویزی را این گونه رسم کرد: / وجه کاربردی ارزیابی همان پاداشی است که آرش در فدا کردن جان خود می گیرد و وضعیت نابسامان شکست را به پیروزی و گستردگی مرزهای میهن بدل می کند و عقاب در شکل نمادین خود به عمری جاودان دست می یابد که در قالب اسطوره شدن او تبلور می یابد.