Abstract:
نظریه ارتباطی یاکوبسن بر شش اصل استوار است که سه اصل اساسی و سه اصل فرعی دارد: (فرستنده، گیرنده، پیام، زمینه، رمز، تماس). این نظریه شعر را از جنبه های بلاغی، دستور زبان، معنا و... تحلیل می کند. در این مقاله، نظریه یاکوبسن درباره شعر با بیان نمونه هایی از اشعار نظامی، تطبیق داده شده است. شعر نظامی از نظر علم بلاغی ارزش چشمگیری دارد، این پژوهش به توجه شاعر به این اصول بلاغی و نیز نظر او درباره ارتباط شاعر با مخاطب می پردازد. به این طریق می توان دانست که این شاعر توانا به هنر خود و تاثیرگذاری آن بر خواننده چگونه می نگریسته است. این امر بدون توجه به صورت و معنای شعر و شیوه کاربرد آنها میسر نمی شود. در خمسه و دیوان نظامی، حضور مخاطب و توجه گوینده به وی مشهود است و بین گوینده و شنونده ارتباطی دو سویه برقرار است؛ یعنی مخاطب نیز بر شاعر اثر می گذارد. در بخش دوم مقاله به شش عنصر ارتباطی یاکوبسن پرداخته شده که کارکردی ویژه دارد و در شعر این شاعر به خوبی می توان این کارکردها (مخصوصا کارکرد ادبی و هنری) را دید.
Jakobsen’s theory of communication is based on three major as well as three secondary principles، totally six ones، including sender، receiver، message، context، code and channel respectively. This model could analyze poetry in terms of its rhetorical aspects، grammar، semantic and some other aspects as well. In this research، Nizami’s poems، which are worthy especially in terms of rhetoric science، is going to be examined based on Jacobson’s theory. Furthermore، it is focused on the poet’s high concerns about rhetoric principles and his vision about the relation of a poet with his/her addressees. Accordingly، in this fashion it possibly will be known that how an influential poet had looked at his/her own skill and its impact on the readers. Without considering the form and meaning of a poem as well as their functions in the interpretation of a text، this target issue could not be achieved. Since the presence of the addressee as well as the speaker’s attention to the addressee is observable in the Quinary of Nizami، an individual could make an inference that there is a mutual communication between them، that is، the addressee could make an effect on the poet as well. Finally، the six communication principles of Jakobson’s model are mentioned in the second part، while they have special literary and artistic functions.
Machine summary:
این نظریات شعر را از جنبه های بلاغی تحلیل می کند و پـیش تـر در علـم بلاغت و معانی نیز، در قالب مقتضای حال به گونه ای به آن اشاره شده اسـت و بـه طـور کلـی از اساسی ترین مفاهیمی است که در شعر بدان توجه شده است .
برای این که آیندة ادبیات را بسازیم لازم است که اسطورة نویسنده را سرنگون کنـیم » (کاتوزیـان، ١٣٧٤: ٢٦) به طور کلی در متون قدیم خواننده و مخاطب تا حدی در متن حضور داشت کـه رعایـت مقتضای حال او شود، اما در متون جدید و نیز در این دیدگاه جدید متن فضـایی اسـت نامحـدود و خواننده با نشانه هایی قابل تأویل و متکثر می تواند به دریافت هایی منحصر به فرد برسد.
و انسانی که به این مرتبه نایل آید در تمـام عـالم مقـام فرمانـدهی دارد» (زریـن کـوب، ١٣٨٣: ٤٣) مخاطب او در واقع انسان است با تمام تفکرات آرزومندانه ای که دربارة ایـن موجـود در ذهن دارد و شاعر اصرار دارد او را وارد دنیای تأملات و تفکرات خود کند؛ بـه طـوری کـه ارتبـاط دوگانه شاعر و مخاطب در بسیاری از قسمت هـای اثـر احسـاس مـی شـود.
شکل پدرانه زبان نظـامی تمام فضای متن را در بر گرفته است و پایان حکایت باز توصیة شاعر با تکرار ضمیر «تـو» و تأکیـد بر آن صورت می گیرد: مملکـــــت از عـــــدل شـــــود پایـــــدار کـــار تـــو از عـــدل تـــو گیـــرد قـــرار (همان: ٨٠) تکرار، یکی دیگر از فنون بلاغی است که در شعر نظامی دیده می شود و اثر القایی خاصی نیـز دارد.