Abstract:
آنچه در باره زندگی و دوره فعالیت ابوسعید سجزی، ریاضی دان و منجم ایرانی و مسلمان سده چهارم هجری، می دانیم اطلاعات اندکی است که از گزارش های دیگران و بعضی از آثار او به دست می آید. برخی از پژوهشگران با توجه به آثار ریاضی سجزی و بعضی از نسخه های ریاضی موجود به خط او، تاریخ تولدش را در حدود سال 330ق تخمین زده اند. از سجزی آثار متعددی در سه حوزه ریاضی، نجوم و احکام نجوم بر جای مانده است. با این که تعداد آثار احکامی سجزی در مقایسه با دیگر آثارش چشمگیر است، اما تا کنون تحقیقات کمی روی آنها صورت گرفته است. جامع شاهی یکی از مهم ترین این آثار است که سجزی در بخش هایی از آن گزارش هایی از وقایع تاریخی و نجومی سده چهارم هجری ثبت کرده است. در خلال این گزارش ها اطلاعاتی در باره فعالیت سجزی و شهر های محل اقامتش دیده می شود. از دیگر آثار احکامی سجزی مجموعه هایی در دست است که اغلب عنوان «جامع شاهی» برای آنها ثبت شده و با جامع شاهی خلط شده اند. این مقاله می کوشد تا به کمک اطلاعاتی که سجزی در آثار خود آورده است تخمین دقیق تری از زندگی و دوره فعالیت او به دست دهد و نشان می دهد که مجموعه های رسائل احکامی سجزی یک اثر واحد نیستند و با رساله جامع شاهی تفاوت دارند.
All that we know about the life and times of al-Sijzī، the 10th century Iranian Muslim mathematician and astronomer، is limited to the small pieces of information provided by other authors’ accounts and some of his own works. On the basis of al-Sijzī’s mathematical works and the extant maunscripts written in his hand، some modern scholars have estimated his date of birth in about 942 ad. Numerous works of al-Sijzī are extant in three areas: mathematics، astronomy and astrology. Although there is a considerable number of astrological compositions among al-Sijzī’s works، little research has been done about them. One of the most important astrological works of al-Sijzī is al-Jāmiʿal-Shāhī، in which the author mentions some historical and astronomical events of the 10th century. Nevertheless، there exist some other collections of al-Sijzī’s astrological works catalogued under the title “al-Jāmiʿ al-Shāhī” and often mistakenly considered as the same book as al-Jāmiʿ al-Shāhī. In this article we try to provide more accurate information about al-Sijzī’s life and period of activity and to show that these astrological collections are not a single work and are different from al-Jāmiʿ al-Shāhī.
Machine summary:
یکی از منابعی که برای تخمین دورۀ فعالیت سجزی به آن استناد شده مجموعهای خطی است به شمارۀ Arabe 2457 متشکل از چند رسالۀ ریاضی و نجومی متعلق به دانشمندان مختلف سدههای سوم و چهارم هجری که در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری میشود (د سلان، صص 430-435).
چون رسالۀ المدخل به ابوجعفر بانویه تقدیم شده پس قبل از سال 351ق نوشته شده است و سجزی هم قبل از این سال میل اعظم را در شیراز 23 درجه و 51 دقیقه اندازهگیری کرده بوده است.
سجزی پیش از سال 351ق دست کم 6 رساله، 5 رساله در احکام نجوم و یکی در ریاضیات، نوشته و به ابوجعفر بانویه تقدیم کرده است که برخی از آنها رسالههای مفصلی در موضوع خود هستند: رسالة أحمد بن محمد بن عبدالجلیل فی جواب مسئلة عن کتاب یوحنا یوسف من انقسام خط مستقیم بنصفین وتبیین خطأ یوحنا فی ذلک؛ المدخل؛ جوامع تحویل سنی الموالید؛ کتاب المزاجات؛ کتاب الاختیارات؛ منتخب من کتاب الألوف.
در نسخۀ دیگری از این رساله که به طور مستقل از دیگر آثار احکامی سجزی در مجموعۀ شمارۀ 482 دانشگاه موجود است جملۀ دهم با عبارت «الجملة العاشرة فی الإعتبارات آخر قول القدماء والمحدثین وما قد جربناها فی زماننا» (گ86پ) شروع میشود و پس از آن جای مطالب جملۀ دهم توسط کاتب خالی گذاشته شده است.