Abstract:
هدف اصلی این مقاله بررسی تحلیلی مفهوم تزکیه در آثار اخلاقی و فلسفی متفکران مسلمان است. پرسش اصلی تحقیق این است که تزکیه در آثار اخلاقی و فلسفی در چه مواردی و در هر یک از این موارد در چه معنایی به کار رفته و عناصر معنایی آن کدام است؟ این تحقیق مشخص کرد که اولا این واژه پیش از ابن سینا در ادبیات فلسفی و اخلاقی کاربرد نداشته و در آثار ابن سینا و پس از وی تا قرن هفتم به عنوان یک واژه فرعی و از قرن هفتم به بعد به عنوان یک واژه کلیدی به کار رفته است. ثانیا این واژه در چهار گفتمان محوری ‐ گفتمان معالجت، ریاضت، سعادت و گفتمان ترکیبی ‐ و در چهار معنا به کار رفته است: الف) تزکیه به معنای رفع رذایل و کسب فضایل اخلاقی؛ ب) رفع رذایل اخلاقی؛ ج) ریشه کن کردن حب دنیا از ساحت نفس و د) رفع رذایل اخلاقی و رذیله حب دنیا. ثالثا هسته اصلی معنایی تزکیه زدودن رذایل است و کسب فضایل لازمه آن و نه جزئی از معنای آن است. رفع رذایل و کسب فضایل دو روی یک سکه اند.
Machine summary:
ثانياً اين واژه در چهار گفتمان محوري ‐ گفتمان معالجت، رياضت، سعادت و گفتمان تركيبي ‐ و در چهار معنا به كار رفته است: الف) تزكيه به معناي رفع رذايل و كسب فضايل اخلاقي؛ ب) رفع رذايل اخلاقي؛ ج) ريشه كن كردن حبّ دنيا از ساحت نفس و د) رفع رذايل اخلاقي و رذيلة حبّ دنيا.
در آثار غزالي گرچه واژة تزكية نفس در چند مورد به كار رفته (غزالي، 1416، ص438 و 468)، اما اولاً در هيچيك از اين موارد به عنوان يك مفهوم كليدي و اساسي به كار نرفته است؛ ثانياً وي معناي خاصي براي آن بيان نكرده، گرچه فيالجمله معلوم است كه مراد از آن خالي كردن نفس از رذايل است.
در اينجا پرسشي به ذهن ميرسد و آن اينكه آيا پاك كردن درون از غير خدا بيان ديگري از سلامت نفس در گفتمان معالجت و درنتيجه، معناي آن همان رفع رذايل و كسب فضايل نيست؟ با توجه به آنچه نراقي در جامع السعادات (ج1، ص40) گفته، تزكيه در اين گفتمان شامل رفع رذايل و كسب فضايل است، ولي محدود به آن نيست و مرتبة بالاتري از آن است.
در حالي كه در اين گفتمان هم بر رفع رذايل و كسب فضايل اخلاقي تأكيد ميشود (گفتمان معالجت و سعادت)، هم بر ريشهكن كردن حبّ دنيا از ساحت نفس (گفتمان رياضت).
بنابراين، تزكيه در اين گفتمان شامل رفع رذايل اخلاقي معروف و رفع رذيله حب دنيا و حب غير خدا ميشود كه جامع معناي تزكيه در گفتمان معالجت و گفتمان رياضت است.