Abstract:
حدیث پژوهی عالمان شیعی، چون دیگر گسترههای مطالعات دینی ایشان، از مبانی و پیش فرضهای مختلفی اثر میپذیرد. در این میان، مبانی کلامی، به خصوص در موضوع امامت، اهمیتی ویژه مییابند؛ چه از بنیادیترین مسائل عقیدتی در میان شیعه است. شیخ مفید به عنوان متکلمی در مرحله گذار از نصگرایی به عقلگرایی، اثر گذار در شکل گیری نظام کنونی کلام شیعه و پر کار و پر تألیف، نمونهای دقیق برای بر نمودن آثار مبانی امام شناسی در حدیث پژوهی است. نظام امام شناسی او در چهار مساله «چرایی و ضرورت وجود امام»، «جایگاه و مرتبت امام»، «صفات و ویژگیهای امام» و «چگونگی شناخت امام جامع الشرایط» قابل پی جویی است. بررسی عملکرد او در گسترههای مختلف حدیث پژوهی، یعنی تبیین و ارزیابی حدیث، نشان میدهد که مبانی او در صفات امام، به ویژه گستره علم امام، باور به عصمت پیامبر و امام از سهو بیشترین اثر را داشته است و به کوچک نمودن حلقه مفهومی احادیث علم امام، نقد احادیث سهو النبی و وضع مؤلفههایی برای غلو پژوهی انجامیده است. دیدگاههای مفید در باره وحدت امام در هر روزگار و جایگاه او نیز در ارزیابی پارهای احادیث نقش آفرینی کرده است.
Machine summary:
به هر روی، بر آیند این اندیشهورزی نصگرایانه یا عقلگرایانه در تک تک مسائل پیش گفته اثر میگذارد و نا گفته پیداست که این اثرگذاری بدان موضوع خاص ویژه نخواهد شد، بلکه دیگر مسائل موجود در دستگاه کلامی را تحت شعاع خویش قرار خواهد داد؛ برای نمونه اگر بر اساس نصوص، امام به عنوان محور تعادل در عالم تکوین، بقای زمین و زمینیان، هدایت مردمان و دوری دین از تحریف نگریسته شود، بیشک گستره صفات و ویژگیهای او بسیار فزونتر از آن هنگامی خواهد بود که با استعانت از ادله عقلی، وجود او را لطفی واجب در احکام، تکالیف و اصلاح اجتماع بدانیم.
با در نظر گرفتن این مطلب، بایسته است که بدانیم اینان در برخورد با احادیثی که به ظاهر با انگارههای کلامیشان سر ستیز داشته، چه میکردهاند؛ آنها را چگونه تبیین میکردهاند یا به بوته نقد میکشانیدهاند؛ کدام بخش از نظامهای کلامی ایشان بیشترین اثر را در حدیث پژوهی ایشان داشته است؟ این نوشتار سر آن دارد تا نظام امام شناسی ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان تلکعبری (م۴۱۳ق)، معروف به شیخ مفید و باز خورد آن را در حدیث پژوهی او بررسی کند.
البته گفتنی است که اثر ارزشمند مارتین مکدر موت با عنوان «اندیشههای کلامی شیخ مفید» تا حدودی به این موضوع پرداخته است، 1 اما از آنجا که سر بررسی تمامی دستگاه کلامی او و مقایسه نسبی آن با اندیشوران پیش و بعد از خویش را دارد، در مباحث ژرف امامت را به خوبی نکاویده است، افزون بر آن، امام شناسی مفید را به صورت نظام در هم تنیده بررسی نکرده و به بحث در باره چندین مسأله مهم در آن بسنده نموده است.