Abstract:
ساسانیان، سازندگان بزرگ شهرها بودند و گستردگی و اهمیت شهرسازی دوره ساسانیان به خوبی در گزارش های تاریخی و جغرافیایی بازتاب یافته است. گزارش های تاریخی همداستانند که شاپور یکم (241-272م.)، در بازگشت از جنگ های پیروزمندانه اش با امپراتوری روم، اسیران و کوچ یافتگان انطاکیه را در شهری تازه بنیاد به نام «وه از اندیو شاپور»(شهر شاپور بهتر از انطاکیه)، در سرزمین خوزستان جای داد. شاپور در متن فارسی میانه سنگ نوشته خود روی دیوار ساختمان کعبه زردشت، این شهر را «وهی انتیوک شهپوهری» خوانده، اما در متن یونانی همان سنگ نوشته، نام شهر «گوی آنتیوخ سابور» نوشته شده؛ یعنی در این سنگ نوشته، همچون نام های دیگری که با «و» ایرانی آغاز می شوند، «گ» را به جای «و» آورده اند. در متن های تاریخی و جغرافیایی دوره اسلامی، این شهر «وه از اندیو شاپور»، «گندیشاپور»، «جندیسابور»، و یا «جندیشاپور» خوانده شده است. چون واژه فارسی میانه «گند» به معنای «سپاه» بوده، و در زبان عربی هم «جند»، کاملا هم معنای خود واژه گند می باشد، به اشتباه پنداشته شده که «گندیشاپور/ جندیشابور» به معنای «اردوگاه شاپور» بوده است، اما در حقیقت، جندیشاپور ریخت عربی شده تلفظ یونانی الاصل نام این شهر است، و هیچ رابطه ای با واژه گند/ جند به معنای سپاه یا اردوگاه جنگی ندارد. اگرچه گزارش های تاریخی همگی از ساخت جندیشاپور در دوره شاپور یکم و پیوند واژه جندیشاپور با نام وی سخن می گویند و کاوش های باستان شناختی در تپه های جنوب دهکده شاه آباد در چهارده کیلومتری جنوب شرقی دزفول که احتمالا جای شهر جندیشاپور می باشد، نشان می دهند که جندیشاپور از شهرهای تازه بنیاد دوره ساسانیان بوده و هیچ چیزی از دوره پیش از ساسانیان به دست نیامده است، پاره ای از پژوهندگان ـ خیالبافانه ـ عقیده دارند که تاریخ شهر جندیشاپور به دوره های پیش از تاریخ! بازمی گردد، و جندیشاپور ریخت دگرگون شده واژه هندی «جنتاشاپیرتا»، به معنای «باغ زیبا و دلگشا» یا «شهر زیبا و فریبنده» می باشد! در این جستار کوشش خواهد شد با اشاره ای به چگونگی پیدایش شهر جندیشاپور، و مطالعه دیدگاه های گوناگون درباره معنا و مفهوم نامواژه جندیشاپور، معنای واقعی این نام به دست داده شود.
Sasanians were the great builders of cities and the extension and importance of building cities in Sasanian epoch were reflected in historical and geographical texts. Based on historical accounts، Sapur I (241-272 A.D)، returning from his victorious battles against the Roman empire، settled the captives and deportees of Antioch in Xuzestan in a new built city called “Weh-Az-Andiok-Sabuhr” which means “Sapur’s city better than Antioch”. On his inscription on the Ka’be-ye Zardosht، Sapur called this city “why-’ndywk-Shypwhr-y”(Weh-Az-Andiok-Sabuhr)، but in the Greek text of that inscription it was written as “Gove-Antioch-Sabur”، which like other names that begin with Iranian “w”، this “w” is replaced by “g”. In Islamic historical and geographical texts this city is called “Weh-Az-Andio-Sapur”، “Andio Sapur”، “Gonde Sapur”، “Jonde Sabur”، or “Jonde Sapur”. The meaning of the word “Gund” in middle Persian was “army” and in Arabic language “Jund” has the same meaning as “Gund”، so it was erroneously assumed that the meaning of Gonde Sapur /Jonde Sapur was “Sapur’s military fortress”. In fact Jonde Sapur، is the Arabicized form of the Greek pronunciation of the name of this city and is not related to “Gund” and “Jund” that means “army” or “military fortress”. Although all historical accounts show that Jonde Sapur was built in the reign of Sapur I and show that its name is related to the name of Sapur I، and archeological excavations in the hills of south of Sahabad، a village situated 14 km southeast of Dezful، that must have been the site of the Sasanian Jonde Sapur، reveal that Jonde Sapur was a new built city in Sasanian era and there is no evidence to related it to pre-Sasanian era، but some researchers erroneously believe that Jonde Sapur dates from prehistoric periods and the word Jonde Sapur is the changed form of the Indian word “Gentasapirta” which means “beautiful garden” or “beautiful city”! Studying the history of Jonde Sapur different views about the meaning of the word Jonde Sapur، this paper aims at giving the true meaning of this word.
Machine summary:
)در بازگشت از نبردهاي پيروزمندانه اش با امپراتوري روم (نگاه شودبه : وينترو ديگناس ،۱۳۸۶: ۱۶-۱۲و۶۶-۵۹؛گيرشمن ، ۱۳۷۹: ۲۰۹-۱۵۳؛ فراي ، ۱۳۸۲: ۴۷۷-۴۷۴؛ شيپمان ، ۱۳۸۴: ۲۸-۲۱)،اسيران و کوچ يافتگان شهر انطاکيه را در شهري تازه بنياد به نام «وه از انديو شاپور»(شهر شاپور بهتر از انطاکيه )،در خوزستان جاي داد (طبري ، ۱۳۵۲/ج ۵۹۰:۲؛ يعقوبي ، ۱۳۶۶/ج ۱۹۵:۱؛ اصفهاني ، ۱۳۴۶: ۴۷؛ دينوري ، ۱۳۷۱: ۷۳؛ بسنجيد با: کريستنسن ، ۱۳۷۴: ۱۸۹-۱۸۸؛ ١٢٢-١٢١ :١٩٨٥ ,Chaumont).
به گزارش متن هاي جغرافيايي دورة اسلامي ، شهر وه از انديو شاپور،يا گُنديشاپور/ جنديشاپور،درشرق شوش و جنوب شرقي دزفول ،و در ميانة راه شوش به شوشترجاي داشته است (اصطخري ، ۱۳۷۳: ۸۴؛ مقدسي ،۱۳۶۱: ۶۱۱؛ ابن رسته ،۱۳۶۵: ۲۲۰؛ ابن حوقل ،۱۳۶۶: ۳۰؛ بسنجيدبا:لسترنج ،۱۳۷۷: ۲۵۶-۲۵۵)،و امروزه بيشترپژوهندگان عقيده دارند که جنديشاپور دورة ساسانيان بايد درتپه هاي جنوب شرقي دهکدة شاه آباددر جنوب شرقي دزفول بوده باشد (براي نمونه :راولينسون ،۱۳۵۵: ۴۲-۴۱؛ديولافوا،۱۳۸۵: ۷۰۵؛ لسترنج ، ۱۳۷۷: ۲۵۶؛ گيرشمن ، ۱۳۷۹: ۱۹۹؛ بارتولد، ۱۳۵۸: ۲۰۰؛ براون ، ۱۳۳۷: ۵۲؛ امام شوشتري ،۱۳۵۳: ۲۳۲؛ اقتداري ، ۱۳۷۵: ۳۴۳؛ نجم آبادي ،۱۳۵۷: ۱۰۰؛ رجبي ، ۱۳۶۹: ۱۹۳؛ Adams ١٣٣-١٣١ ,١٩٩٩ ,Shahbazi ;٧٠-٥٣ ,١٩٦٨ ,and Hansen).
پژوهش هايي که آگاهي هايي دربارة جنديشاپور به دست مي دهند، همداستانند که در دورة ساسانيان ، آموزشگاه پزشکي و بيمارستاني در شهر جنديشاپور وجود داشته که در آن نوشته هاي پزشکي يوناني و احتمالاً هندي به زبان فارسي ميانه و سرياني ترجمه مي شده است (اوليري ، ۱۳۴۲: ۱۰۸؛ براون ، ۱۳۳۷: ۲۴؛ عيسي بک ، ۱۳۸۴: ۵۶-۵۵؛ صفا، ۱۳۳۶: ۲۳-۲۲؛ ممتحن ، ۱۳۵۰: ۴۵-۱۳؛ امام شوشتري ، ۱۳۵۳: ۲۵۶؛ محمدي ملايري ، ۱۳۷۴: ۲۳۱-۲۳۰؛ الگود، ۱۳۸۶: ۶۹-۶۵؛ نصر، ۱۳۵۹: ۱۷۸).