Abstract:
صنعت بافت فرش در شهرستان بیرجند به گذشته ای دور باز می گردد. طرح های اصیل و متنوعی در منطقه برای بافت فرش به کار می رود از جمله طرح موسوم به ریزه ماهی که از نقوش پرکاربرد شهرستان محسوب می شود به نحوی که درصد بالایی از صادرات را به خود اختصاص می دهد. فرش ریزه ماهی، متشکل از دو بخش حاشیه و متن است. متن فرش ریزه ماهی شهرستان به اشکال متفاوت اجرا می گردد، اما بخش حاشیه ی این فرش ها شکلی همگون با نقوشی مشخص دارد. این مقاله می کوشد نحوه ی طراحی حاشیه و نقش مایه های موجود در آن را به روش توصیفی بررسی نماید. با توجه به قدمت فرش های ریزه ماهی موجود در شهرستان تا حدود80 سال گذشته، تصاویر ارائه شده در مقاله نیز مشتمل بر این حیطه ی زمانی است. گردآوری اطلاعات، به روش میدانی و کتابخانهای و با استفاده از ابزار مصاحبه، مشاهده و عکس برداری از نمونه فرش های ریزه ماهی صورت گرفته است. نتایج حاصله از تحقیق نیز نشان خواهد داد بر خلاف متون متنوع فرش ریزه ماهی شهرستان، نقوش حاشیه در این فرش ها بدون تغییر می باشد. تنها تغییرات صورت گرفته بر حاشیه به شکلی اندک، غیر فراگیر و محدود بوده است که مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
Machine summary:
این مقاله برگرفته از پایان نامه ی کارشناسی ارشد پژوهش هنر با عنوان "تحول نقش ریزه ماهی در فرش شهرستان بیرجند طی دهه های اخیر" از دانشگاه پیام نور تهران است .
در اساس نقش مایه اصلی آن به نام "هراتی " است ، از دو برگ خمیده و گلی در بین آن دو تشکیل می گردد (حشمتی رضوی ، ١٣٨٧: ١٧٦) که در چهار سمت یک نگاره ی لوزی منقش به یک گل و پره های چرخ فلکی ، که آن را "چرخ فلک " نامیده اند، به ترتیب منظم و متقارن جای دارد (پرهام ، ١٣٧٠: ١٩٨).
تکرار قرینه ی این نقش به دور گل های چند پر، واگیره ای را به وجود می آورد که با تکرار آن طرح ماهی درهم شکل می گیرد (محمدی ، و دیگران : ١٣٨٦: ٣٤) طرح ماهی درهم بیرجند از آرایه های ریز تل یکش شده است که به آن ریزه ماهی نیز گفته می شود (شعبانی خطیب ، ١٣٨٧: ١٣٧).
محمدحسن کامیابی ، رئیس اتحادیه ی فرش دستباف خراسان جنوبی می گوید: در شهرستان برای تزئین این بخش ، دو نقش اصلی به نام محلی "جلک " و "سماور" به کار می رود که به صورت واگیره ای در کل حاشیه تکرار می شود.
اما بر اساس بررسی بسیار دقیق عکس های گرفته شده ، این نتیجه حاصل گشت که در گذشته به جز این نقش مایه ها، شاید برای تنوع در طراحی حاشیه ، نقوش دیگری نیز در بخش حاشیه ی بزرگ اجرا می گردیده است .
این امر سابقا، بیشتر در فرش های ریزه ماهی پنج متن مورد استفاده بوده ، اما امروزه کاربرد محدودی یافته است (تصویر ٢).