Abstract:
چکیده واژۀ علم در دورههای گوناگون تاریخی متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی حاکم بر هر دوره تطور معنایی پیدا کرده و در معانی مختلفی بهکار رفته است. بررسی معناشناختی این واژه، در تاریخ قبل و بعد از اسلام، نشاندهندۀ کاربرد آن در معانی متفاوت و حتی متضاد است. بدین معنا که در دورۀ جاهلیت، متناسب با فضای فکری و فرهنگی حاکم بر جامعه، معنایی که از علم دریافت میشد با معنای آن در دورۀ اسلامی متفاوت بوده است. از بین متون جاهلی، «معلقات سبع» بنابر درجۀ اهمیت و قدمت تاریخی آن میتواند به معناشناسی این واژه متناسب با فضای فکری جاهلیت کمک کند. در دورۀ اسلامی نیز تطور معنایی علم را میتوان در «آیات قرآن»، به عنوان منبع مهمی که اصول و اندیشههای اسلامی از آن نشئت گرفته، پی گرفت. در این پژوهش، با استفاده از روابط معنایی در دو بعد «تقابل معنایی» و «هممعنایی» سعی شده واژۀ علم در دورۀ جاهلیت و اسلام معناشناسی شود. در روش تقابل با استفاده از کلمات و واژههایی که در تقابل با علم در بافت متن بهکار رفته معنای علم استخراج شده است و در روش هممعنایی نیز با استفاده از واژههایی که در بافت متن به عنوان واژۀ جایگزین علم بهکار رفته معنای علم بهدست آمده است. در دورۀ جاهلیت، بیشترین معنای علم را میتوان در تجربیات فردی و سطحی از آگاهی نسبت به محیط پیرامون مشاهده کرد، در حالی که در آیات قرآن معنای علم ابعاد معرفتی و شناختی پیدا کرده است.
Machine summary:
در روش تقابل با استفاده از کلمات و واژه هایی که در تقابـل بـا علـم در بافـت مـتن به کار رفته معنای علم استخراج شده است و در روش هم معنایی نیز بـا اسـتفاده از واژه هایی که در بافت متن به عنوان واژة جایگزین علم بـه کـار رفتـه معنـای علـم به دست آمده است .
در ایـن مقالـه ، از ایـن زیرمجموعـه هـای روابـط معنایی ، هم معنایی و تقابل معنایی مورد توجه بوده و با استفاده از آن ها واژة علـم در بافـت متن معلقات سبع و آیات قرآن بررسی شده اسـت (صـفوی ، ١٣٨٣: ٩٩).
از بین آن ها ایزوتسو در بخشی از کتاب خدا و انسان در قرآن به طـور اجمـالی و بسیار گذرا به معناشناسی علم در دورة جاهلیت و قرآن اشاره کرده ، اما ایـن بررسـی عمیـق نیست و نویسنده زوایای مختلف معنـایی علـم را بـاز نکـرده اسـت ، بلکـه بیشـتر هـدفش نشان دادن وجه تفاوت این واژه در دورة جاهلی و اسلامی بوده است .
معناشناسی هرکدام از این واژه ها دایرة معنایی وسیعی از علم را در قرآن نشان می دهد که در ارتبـاط بـا انسـان مطرح شده است .
این کلمات در مواردی به صـورت کلمـات جـایگزین علـم به کار رفته اند و در مواردی نیز قرآن با دلالت انسان به آن ها، مسیر و راه رسیدن به معرفت و شناخت را منظور داشته که از معانی مهم علم در قرآن است .