Abstract:
ایرانیان از کهن ترین دوران برای آتش اهمیت، قداست و خویشکاری های خاصی را قائل بوده اند. به طوری که نه فقط امور زندگی دنیوی خویش، بلکه سرنوشت اخروی را نیز به نوعی تحت تاثیر خویشکاری آتش می دانسته اند. به اعتقاد ایشان آتش به دلیل برخورداری از گونه های مختلف، در خویشکاری های خود با دو حالت متضاد مادی (مانند حضور در مراسم دینی) و مینوی (حضور در اجزائ جهان) تجلی کرده و موجب سامان دهی اوضاع جهان می گردد. آنگونه که از آموزه های گات ها برمی آید، به نظر می رسد که خویشکاری های آتش حاصل عقیده ایرانیان باستان نسبت به ارتباط نزدیک بین آتش و اشه باشد؛ چرا که به اعتقاد ایشان از آنجا که اردیبهشت موکل بر آتش ها است، پس می توان آتش را نماد مادی و این جهانی اشه دانست و از دیگر سوی نیز چون اشه دارای همه صفات نیک اهورائی است، پس می توان آن را به عنوان نماد صفات درونی اهورمزدا و نیز نظام حاکم بر جهان هستی دانست. در این مقاله سعی شده است به نقش خویشکاری آتش در اساطیر ایرانی پرداخته شود. این مسئله در قالب این فرضیه که خویشکاری آتش بن مایه اساطیر ایرانی را تشکیل می دهد، به روش تحلیلی ـ توصیفی در تاریخ اساطیری ایران و به ویژه براساس متون دینی ایران باستان مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله مهمترین یافته های این پژوهش می توان به خویشکاری آتش با دو رویکرد مینوی و مادی اشاره کرد.
Machine summary:
از بررسی برخی از متون دینی ایران باســتان مانند گاتها، بندهش ، گزیده های زادسپرم ، مینوی خرد، روایات پهلوی و دیگر متون ایرانی کهن چنین بر می آید که ایرانیان باســتان از سویی دوام و بقای اجزاء و موجودات دنیا و از دیگر سو نیز تعیین سرنوشــت اخروی خویش را در گرو خویشکاری و خوشنودی ایزد آذر (آتش ) و البته آتش در پرتو ‘اشــه ’ می دانســتند.
حکیم ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامه ، تصحیح ژول مل ، ج ١ (تهران : سخن ، ١٣٧١)، ص ٥٦؛ آرتور کریستن سن ، نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه ای ایران ، ج ١، ترجمۀ احمد تفضلی و ژاله آموزگار (تهران : نشر چشمه ، ١٣٦٣)، ص ١٩٣.
ب ) خویشکاری آتش در مراسم دینی ـ آئینی از آنجا که ایرانیان باســتان اشــه را تحت عنوان اشه وهیشــت ،٣١ تجلی مهمترین صفات اهورمزدا دانســته و از دیگر ســوی نیز اشــه را نه تنها به عنوان نظام حاکم بر کل جهان می دانســتند، بلکه به عنوان موکل حاکم بر تمام آتش ها تلقی می کردند، شــاید به همین دلیل بوده اســت که بر اساس تعالیــم گاتهــا آنها آتش تحت پرتو پرفروغ ایزدی اشــه را نماد زمینی و این جهانی و حتی ســمبل اهورمزدا می دانســتند.
بدیهی اســت که مهمترین و مقدس ترین آتش در نزد ایرانیان باســتان آتش بهرام (شاهی ) بود که در وصف اهمیت و تقدس آن در منابع دینی روزگار ساســانی ســخنان بسیاری به میان آمده از جمله اینکه در ارتباط با وجه تســمیه آن در کتاب روایات پهلوی چنین آمده است : «از آن روی این آتش را پادشاه پیروزگر آتش ها خوانند که اورمزد خود آن را به بهرامی ـ پیروزمندی ـ به جایگاهش نشاند.