Abstract:
لحن که مهمترین عامل فضاسازی و تاثیرگذاری بر مخاطب در شعر است ، از دو منبع خلـق و خـوی راوی و عوامل و جزئیات ساختاری و سبکی شعر نشات میگیرد. خاقانی روحیه ای حساس و زودرنج دارد. این خصلت به اضافه پایبندی به اعتقادات مذهبی و آمـوزه هـای عرفـانی چـون اسـتغنا و آزادگـی، موجـب بـروز کـنش هـایی مبارزه طلبانه و حماسی در برابر بسیاری از نیروها و پدیده ها و در نتیجـه ، تولـد حماسـه هـای شخصـی در شـعر خاقانی با محوریت خود شاعر شده است که در ادبیات ما کم نظیر است . این خلـق و خـوی سلحشـورانه در کنـار عوامل سبکی دیگر چون حرکت و پویایی در ارکان مختلف سخن ، بهره مندی از موسیقی پرطنین و قوی درونی و بیرونی شعر که نقش بسیار تاثیرگذار در ایجاد لحن حماسی در شعر دارد، گزینش واژگان خـاص و هماهنـگ بـا حماسه ، آفرینش صورت های خیالی متناسب با جنگاوری، اغراق و نیز تلمیحات حماسـی و پهلـوانی سـبب بـروز لحن حماسی در بسیاری از اشعار خاقانی شده است . در این مقاله به بررسی سـاختاری و سـبک شـناختی عوامـل فکری و عاطفی، ادبی و زیباشناختی موثر در پیدایش لحن حماسی در شعر خاقانی شروانی پرداخته ایم .
Machine summary:
خاقانی قرن ها پیشتر از ظهور شـاعرانی کـه بـه اعراض از معشوق یا به اصطلاح ، پرداختن به «مکتب واسوخت » شهرت یافتند، در برخی از اشعارش دل از معشوق جفاکار برمیگیرد و او را از خود میراند؛ چنین رفتاری با دل آرامی که در سـنت ادبـی منبـع «ناز» است و نقش عاشق در قبال او آن است که سراپا «نیاز»، به تمام جفاهای او تن دهـد و زهـر او را شیرین تر از قند بپندارد و جان و سر از وی دریغ ندارد، منت سگان سر کویش را بکشد و خاک رهش را سرمۀ چشمان سازد، بسیار بعید و هنجارشکنانه است ؛ علاوه بر این ، چنـین رفتـاری بـا معشـوق دل آزار نشان آن است که خاقانی در غزل هایش نیز به راه «وقوع » رفته است و آن چه در این غزل ها میبینـیم گوشه ای از «من » واقعی اوست : ز خوان وصل تو کردم خلال و دسـت بشسـتم به آب دیـده ز عشـقت ، کـه زهـر عمـر گرایـی چنان که از دیت خـــون بـود حیـات دوبـاره دوبــاره عمــر شــمارم کــه یــابم از تــو جــدایی برو کـه تشـنۀ دیرینـه ای بـه خـون مـن آری نپرسم از تـو کـه چـون عمـر زودسـیر چرایـی (خاقانی ، ١٣٧٥ب : ١٠٧٩) همچنــــــین فــــــرد بــــــاش خاقــــــانی آفتــــاب ایــــن چنــــین دل افــــروز اســــت چــــه کنــــی غمــــزة کمــــانکش یــــار؟ کـــه بـــه تیـــر جفـــا جگـــردوز اســـت ؟ (همان، ١١٠١) عامل سبکی تأثیزگذار در ایجاد لحه حماسی در شعز خاقاوی برای ساخته شدن شعر حماسی، علاوه بر شکل مناقشه برانگیز اتفاقات و جریـان هـایی کـه موضـوع کلام است ـ یعنی تقابل و معارضۀ دو قطب مخالف ـ و برافراشتن علم رویـارویی، همچـون سـایر انـواع شعر، ابزار و عناصر خاص موسیقیایی، زبانی و ادبی خاصی مورد نیاز است که خاقانی با تبحـر کامـل آن را در شعر خود وارد میکند.
» (دشتی،١٣٨٨: ١٥٧) در ادامۀ سخن به مهم ترین و پربسامدترین عناصر سـبکی مـوثر در ایجـاد لحـن حماسـی در شـعر خاقانی اشاره میشود: ١- حزکت یکی از شروط لازم برای ایجاد لحن در شعر استفاده از حرکت اسـت ؛ حرکـت وسـیله ای اسـت کـه شاعر به کمک آن فضای خیالی خود را صورت میبخشد و شعرش را میآفریند و بـا جلـب خواننـده در شعر و فضایی که خلق کرده است ، مضمون و یا حس مورد نظـرش را بـه وی القـا مـیکنـد.