Abstract:
از ابتدای اسلام دو رویکرد مشخص حدیثی و عرفانی به اخلاق وجود داشته است. مسئله مورد توجه این مقاله، مختصات رویکرد اهل عرفان به اخلاق و تفاوت آن با مختصات رویکرد محدثان به اخلاق است. تفاوتهای این دو رویکرد عبارتند از: 1. هدف از اخلاقیات در رویکرد اول لذتهای مادی بهشت است اما در رویکرد دوم هدف معرفت حق و تجلیات صفات اوست. 2. رعایت اخلاق در عرفان عملی برای تحقق سالک به اخلاق الله مطرح میشود. 3. در رویکرد اول اخلاقیات صفاتی تلقی میشود که در تصحیح روابط اجتماعی اثر مثبت دارد، اما در رویکرد دوم اهمیت اخلاق به خاطر تأثیر آن در رسیدن به معرفت الهی است. 4. اخلاق حسنه از دید اخلاق روایی کرامتهای نفسانی هستند. اما از دید اهل عرفان، اخلاق حسنه اخلاق الهی و ظهور صفات خداوند در فرد میباشند. 5. در رویکرد اول خودبینی مطلقا نفی نمیشود ولی در عرفان عملی افنای نفس مطرح میگردد. 6. در اخلاق حدیثی همیشه با عقل سر و کار هست ولی در عرفان عملی عشق الهی و جذبه کارگشا محسوب میشود. 7. اعتدال مورد نظر در عرفان عملی به خلاف علم اخلاق اعتدال قوا نیست بلکه اعتدال در ظهور صفات الهی است. در برخی موارد نیز اعتدال تعریف نمیشود.
Since the beginning of Islam, there have been two clear mystical and narrative approaches to ethics. The focus of this study is on the features of the mystical approach to ethics and their differences with those of the narrators approach. The differences of these two approaches include: 1. The purpose of ethics in the first approach is the material pleasures of heaven while in the second one the purpose is Gods knowledge and manifestation of His attributes; 2. Observing ethics in practical mysticism is a habit of the seeker about divine ethics; 3. In the first approach, ethics is assumed as the characteristics having positive effects on correcting social relationships but in the second approach, the significance of ethics is its effect on reaching Gods knowledge; 4. From the viewpoint of narrative ethics, good moral is spiritual dignity, and from viewpoint of the mystics, divine moral and appearance of Gods traits are in individual; 5. Self-conceit is not absolutely excluded in the first approach while in practical mysticism, destruction of soul is concerned. 7. Unlike science of ethics, the esteemed moderation in practical mysticism is not the balance of powers but it is the appearance of Gods traits and in some cases, moderation is not defined.
Machine summary:
هر چند منبع اصلی عرفان عملی نیز قرآن کریم و سیره معصومین^ است و میان دو رویکرد حدیثی و عرفانی از جهت لزوم و اهمیت اخلاقیات تقابلی وجود ندارد، سؤال مورد توجه این مقاله، مختصات رویکرد اهل عرفان به اخلاق و تفاوت آن با مختصات رویکرد محدثان به اخلاق است که باعث شده در انتخاب و استفاده و تبویب احادیث اخلاقی و فهم آنها میان این دو گروه، تفاوتهایی به وجود آید و در نهایت رویکرد آنان به اخلاق دارای تفاوتهای هفتگانه شود.
فضایل نفسانی یا اخلاق الله تفاوت دیگر رویکرد علمای اخلاق حدیثی و اهل عرفان عملی این است که در علم اخلاق به روش متداول حدیثی، فضایل اخلاقی از کرامتهای نفس انسانی شمرده میشوند و از این جهت، به کسب آنها ترغیب میشود و بالعکس، رذایل اخلاقی مایه پستی انسان خواهند بود: «اکرم نفسک عن کل دنیة و ان ساقتک الی رغبة فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک بدلا».
(ابنعربی، بیتا: 1 / 565) از نظر او، بر اساس 300 اسم الهی، 300 اخلاق الهی وجود دارد که تجلیات الهی براساس اسمای الهی هستند و تنها کاری که انسان میتواند درباره کسب آنها انجام دهد، این است که خود را آماده آن تجلی کند؛ (همان: 2 / 72) یعنی با توجه به آن اسما و متوجه کردن وجهه نفس به سوی آنها، وجود خود را آینهای کند که صفات حق در آن تجلی نماید.