Abstract:
شناخت سازمان شهری تبریز پیش از قاجار از پیچیده ترین مطالعات تاریخ شهر در ایران است و دلیل آن، کمبود اطلاعات در زمینه کیفیت معماری و شهرسازی دوره های مختلف تاریخی پیش از قاجار میباشد؛ زلزله های مکرر و مجاورت با حکومت عثمانی موجب گردید تا شهر دچار تخریب های طبیعی و انسانی شود، ولی دوباره ساخته گردد. در این ساخت و ساز نکتهای که میتواند مورد توجه قرارگیرد بازسازی دوباره آن در مکان اصلی و قبلی میباشد و تبریز هیچ وقت متروکه نشده یا جابه جا نگردید است. این امر باعث شده است تا کف کنونی تبریز 4 متر بالاتر از کف شهر در دوره صدر اسلام باشد و علت اصلی آن ساخته شدن مکرر بر روی لایه های قبلی است. مساله اصلی این تحقیق، یافتن کیفیت شهر تبریز در دوره های مختلف تاریخی تا قبل از دوره قاجاریه میباشد چرا که، کمبود آثار معماری و شهری در دوران مذکور باعث شده است تقریبا هیچ ساختار و سازمان شهری در این دوران قابل شناسایی نباشد و تنها مستندات این دوران، نوشته ها و تصاویر اندک تاریخی است و با مقایسه تطبیقی نوشته ها با اسناد، بازسازی های تصوری از تبریز به صورت دیاگرام های گرافیکی ارایه میگردد.
نتایج تحقیق نشان میدهد تبریز تا قبل از پایتخت شدن در دوره آباقاخان در محدوده جنوبی رودخانه میدان چای و اطراف مسجد جامع و بازار کنونی بوده است ولی در دوره ایلخانی با ساخته شدن باغ صاحبآباد در شمال رودخانه و شهرک ارغونیه و شنب غازان در غرب تبریز، شهر در سمت شمال و غرب گسترش می یابد.
Machine summary:
"روش تحقیق وجود زلزلههای مکرر در تبریز موجب شده است تا ویژگیهای کالبدی شهر تبریز در دورههای تاریخی پیش از قاجار شفافیت لازم برای شناخت کالبد شهر را نداشته باشد و تنها نوشتهها، مکتوبات و اسناد تاریخی هستند که تا حدودی میتوانند کیفیت کالبدی شهر را توصیف کنند؛ فرض بر این است: بر اساس اسناد و مکتوبات تاریخی باقیمانده میتوان تا حدودی کیفیت کالبدی شهر را بعد از اسلام مشخص کرد؛ پژوهش حاضر از نوع تحقیقهای نظری-بنیادی است که با راهبرد تفسیری-تاریخی پژوهش شده و اطلاعات لازم از طریق مطالعات کتابخانهای و تحلیلهای میدانی بهدست آمده است و در نهایت به این پرسش پاسخ داده شد که کالبد و ویژگیهای کالبدی شهر تبریز از زمان شکلگیری در صدر اسلام تا بعد از زلزله سال1193 قمری و شروع دوره قاجاریه چگونه بوده است؟ شکلگیری شهر تبریز هر چند آثار باستانی بهدست آمده از محوطه تاریخی مسجد کبود گویای یک سری مجتمعهای زیستگاهی در هزاره اول پیش از میلاد میباشد و کتیبه سارگن از وجود بقایایی از قلعه در محدوده کنونی تبریز ذکر میکند، اما این گفتار و اسناد آنقدر گویا و روشن نیست که بتوان بر اساس آنها نتیجهگیری کرد؛ آنچه از متون تاریخی بهدست میآید محدوده ساختوساز شهری پیش از ایلخانان مغول در محدوده بازار و مسجد جامع تبریز بوده است.
اولین حوزهای که بعد از انتقال پایتخت در تبریز رشد و توسعه یافت شمال رودخانه میدان چای بوده است که با ساخت باغ صاحبآباد توسط شیخ محمد جوینی شروع شد و در دورههای بعدی با انتقال دولتخانه و ساخت میدان حسن پادشاه تبدیل به الگوی سازماندهنده شهرهای ایران گردید و نمونه تکامل یافته آن را میتوان در میدان نقش جهان مشاهده کرد؛ همچنین در این دوره ساخت شهرکهای اقماری مانند ارغونیه-شنبغازان و ربع رشیدی در کنار مجموعههای معماری تاجالدین علیشاه گیلانی و مجموعه عمارت مظفریه، تبریز را به یکی از شهرهای بزرگ و توسعه یافته زمان خود تبدیل کرد."