Abstract:
اصل شفافیت به معنای حرکت و تکامل هستی از کیفیت مادی به کیفیت روحی در روند کلی معماری جهان نیز دیده میشود و معماری در طول تاریخ به سمت شفافیت و به بیان معمارانه، کم کردن ماده و افزایش فضا حرکت می کند. لکن این روند در معماری ایران به صورت بارزتری خود را نشان میدهد و جهان بینی اسلامی که پس از حضور اسلام در ایران بر این سرزمین حاکم میشود و به اصل تکامل هستی از حالت مادی به حالت روحی معتقد است، به این روند سرعت میبخشد. بارزترین جایگاه این ویژگی در معماری خانه های ایرانی دیده میشود که در دوران صفویه و قاجار به اوج شکوفایی میرسد. تبریز به عنوان شهر ولیعهدنشین در دوران 150 ساله حکومت قاجار، بستر خوبی برای ظهور و تکامل معماری خانه بوده است و روایت شفافیت در این خانه ها به وضوح خوانده میشود.
فضا جوهر معماری است و شفافیت معماری خانه های تبریز را عمدتا بایستی در شفافیت فضایی آن سراغ گرفت. فضا در معماری این خانه ها به حداکثر گشادگی و سبکی میرسد و این امر با تکیه بر دانش و تجربه عظیم ساختمانی و با کاستن از ماده بنا، و به موازات آن، افزایش فضا صورت میگیرد. در معماری از مکعب بنا تا آنجا که ممکن است توسط حیاطها، ایوانها، گشادگی ها، روزنه ها و نورگیرها کاسته میشود و آنچه که از ماده باقی میماند، حداقلی است که برای برپا ماندن بنا لازم است.
از فضا به سلسله فضاها در معماری این خانه ها میرویم؛ سلسله فضاها در خانه های تبریز ضمن اینکه محدوده بوده و شخصیت خود را دارند و از فضاهای دیگر قابل شناسایی هستند، در یک ترکیب کاملا واحد قرار میگیرند، بهطریقی که حرکت انسان در درون سلسله فضاهای یک بنا، حرکتی سیال و لغزنده است و در مجموع یک کلیت واحد فضایی را دریافت میکند. در این خانه ها، فضای درونی بنا، توسط ایوان گشاده آن به فضای بیرونی متصل می شود و مرز بین فضای بیرون و درون از میان برداشته میشود و سلسله فضا، گستردگی بیشتری مییابد. سه فضای اصلی این خانه ها یعنی فضای حیاط، ایوانها و فضای اتاقها با چنان گشادگی به یکدیگر اتصال مییابند که گویی فضای باز از درون بنا عبور میکند و کالبد بنا مانعی در مقابل سیلان فضا نیست و منتهای شفافیت و سبکی در سلسله فضایی آن پدید میآید. الگوی حیاط مرکزی در دوران قاجار با شکستن دیواره های حیاط مرکزی و ایجاد حیاطک هایی در ارتفاع متصل به حیاط اصلی به حداکثر قوت خود میرسد و این الگو در جهت شفافیت تکامل می یابد.
Machine summary:
"(تحول خانه از دیروز تا امروز، 1388) شاخصهای عنوان شده برای مطالعه و بررسی شفافیت: کاستن از توده حجم و افزودن به فضا افزایش و وسعت زاویه دید در بعد افق افزایش ارتباط فضایی از نوع بصری در بعد عمود ارتباط بصری بین محیط و درون (حضور طبیعت در داخل بنا) حضور و عملکرد عناصری چون حیاط، حوض ارسی، ایوان دعوتکنندگی، شفافیت پلان، شفافیت بصری فن فن در معماری خانههای تبریز نیز در همان جهت اصلی یعنی شفافیت حرکت کرده است.
در خانههای اوایل قاجار، ایوانهای جنوبی، نمای خانه را در پس پرده خود نمایان میسازد، نمایی که در بطن آن معمولا طنبیها (اتاق بزرگ و اصلی خانه که اغلب در دل خانه واقع شده و دارای پنجره ارسی است)، کلهایها (اتاق واقع در دو طرف طنبی در طبقه فوقانی که در نتیجه ارتفاع بلند طنبی بهوجود میآید و اغلب به آن دید دارد)، حوضخانهها (فضای سرپوشیده و مرتفعی که حوضی در میان دارد و معمولا با فضاهای دیگر مرتبط است) و دیگر عناصر خانه وجود دارد.
نتیجهگیری بر اساس مطالعات انجام شده در این مقاله بر روی خانههای دوران قاجار در تبریز و طبق شاخصهای بهدست آمده از مطالعات اولیه (کاستن از توده حجم و افزودن به فضا، افزایش و وسعت زاویه دید در بعد افق، افزایش ارتباط فضایی از نوع بصری در بعد عمود، ارتباط بصری بین محیط و درون، حضور طبیعت در داخل بنا، حضور و عملکرد عناصری چون حیاط و حوض و ارسی و ایوان و پله، دعوتکنندگی و شفافیت پلان و شفافیت بصری) نتایجی بهدست آمد که در قالب جداولی ارایه خواهد شد."