Abstract:
برخی از آیات قرآن کریم افزون بر معنایی که در ضمن فضای سیاقی و بافت زبانی افاده میکنند، قابلیت دلالت بر معانی دیگر، با چشمپوشی از سیاق متنی را نیز دارا هستند که از این معانی، در این پژوهش به مدلول فراسیاقی یاد میشود. کشف چنین دلالتهایی در کنار پایبندی به اصول و ضوابط تفسیری، در سایه جداسازی و تقطیع گزارههای قرآنی و یا فرانگری از تنگناهای سیاق متنی آیات، امکانپذیر است. شیوه بیانی بیبدیل، قرآن به دلیل برخورداری از شاخصهها و مولفههایی چون ذووجوه بودن، جامعیت دلالی در قالب ساختارهای موجز، قابلیت چند معنایی و تکرار گزارههای یکسان در مجموعهها و سیاقهای معنایی متفاوت، که جملگی برخاسته از ماهیت زبانی و ساختار خاص ادبی آیات قرآن کریم است، اعتبارمندی استنباطهای فراسیاقی را فراهم میآورد. در این پژوهش، کوشش بر آن است تا با رویکردی توصیفی تحلیلی، بر پایه ویژگیهای زبانشناختی و ادبی آیات قرآن، با تکیه بر منابع اصیل علوم قرآن و مصادر ادبی، ضمن ارائه نمونهها و شواهدی عینی از آیات قرآن به اعتبارسنجی این رویکرد معناشناختی، در تبیین آیات پرداخته شود. نتیجه پژوهش نشان میدهد که در روایات تفسیری اهل بیت(ع) نیز، مدلول فرا سیاقی قرآن، معتبر شناخته شده است.
Machine summary:
پرسش اساسی که در این مقاله مطرح می شوداین است؛ از آنجا که سیاق آیات قرآن در شکلگیری و رهنمونسازی به مفاد آیات قرآن، تأثیرگذار و نتیجه دلالت هر یک از جملههای موجود در یک سخن، به مجموعه پیوسته معنایی آن وابسته است، بر اساس کدام یک از خصیصههای ادبی و دلایل زبانشناختی قرآن کریم، میتوان با چشمپوشی از روابط سیاقی، گزارههای قرآنی را تفسیر نمود؟ با قطع نظر از ادله عقلی و شواهد روایی که میتوان در خصوص اعتبارمندی معنای فراسیاقی اقامه کرد، شیوه بیانی و ویژگیهای ادبی آیات قرآن، خود به گونهای است که اعتبار و حجیت برداشتهای تقطیع شده و استنباطهای فراسیاقی آیات قرآن را نتیجه میدهد.
مؤلفهی چند پهلو بودن دلالتهای زبان قرآن و قابلیتپذیری حمل بر معانی گوناگون تفسیری (مرزوقی، 1417، 82)، که در روایات اهل بیت(ع) با تعبیر «ذو وجوه» (دارقطنی، 1417: 4 / 82 ؛ زرکشی، 1412: 2 / 163؛ فیض کاشانی، 1415: 1 / 36) از آن یاد شده، به دو معنا قابل تفسیر است: نخست آنکه فرازهای قرآنی به رغم دلالت بر مفاد ظاهری، ظرفیت توسعه ابعاد معنایی دیگری فراتر از معنایی که از ظواهر آیات به دست میآیند را داراست و خداوند متعال، ساختار قرآن کریم را به گونهای قرار داده که اقشار مختلف با سطوح فهم متفاوت، هر یک به فراخور استعداد و ظرفیت خود، توانایی بهرهوری از لایههای معنایی آیات قرآن را داشته باشند.