Abstract:
مسئله سلطه یافتن روسیه بـر قفقـاز، بـه عنـوان منطقـه ای عمـدتا ایرانـی، بـه لحـاظ تـاریخ و فرهنـگ و نـژاد، همیشــه در ذهـن مخاطـب ایرانــی تـازه بـوده اسـت ؛ مسـئله ای کـه ارامنــه نقشی اساسی در آن آفریدند. متـاثر از خـاطرات جنـگ هـای صـلیبی، ارامنـه قفقـاز، همیش ه در آرزوی حضــور یــک دولــت مســیحی قدرتمنــد در نزدیکــی منطقــه ســکونت خــود بودنـد، امـا ازآنجـاکـه اروپـای غربـی پـس از جنـگ هـای صـلیبی هرگـز آن حـد بـه قفقـاز نزدیک نبود که بر امور منطقـه ، تاثیرگـذار باشـد، ظهـور یـک قـدرت مسـیحی دیگـر توج ه ارامنه را جلب کرد؛ دولت مسکووی. فرآیندی که نخبه گـان ارامنـه ایـران طـی آن کوشـیدند پـای دولـت همیشـه توسـعه طلـب مسـکووی و بعــدها امپراتـوری روســیه را بـه قفقــاز بـاز کننــد، درواقـع فرآینــدی از تغییـر وفــاداری بــود کــه از دهــه ١٦٦٠ م (١٠٧٠ ق ) آغــاز شــد و تــا ســال ١٨٢٨ م (١٢٤٣ق )، ســال بســته شــدن قــرارداد ترکمنچــای، ادامــه یافــت . اینجــا ســعی شــده بـه واســطه تبیــین تشریحی و با اتکای عمده بر منـابع ارمنـی، افـت وخیـز هـای ایـن فرآینـد صدوشصـت سـا ه به همراه چگونگی انتقال وفاداری ارامنه از ایران به روسیه تاحد ممکن روشن شود. یافتـه هـای ایـن بررسـی نشـان مـیدهـد کـه سـه جنـاح عمـدة اشـرافیت ارمنـی، یعنـی رهبــران کلیســا، ملیــک هــا و تجــار برجســته ، بــه ترتیــب بیشــترین اهمیــت را در تعیــین وفاداری سیاسی ارامنه قفقاز داشـته انـد؛ درحـالیکـه ابتکـار گـروش بـه روسـیه از آن تج ار ارمنی بود؛ اما ایـن ملیـک هـا بودنـد کـه بـه آن دامـن زدنـد و درنهایـت ، کلیسـا بـود کـه ا نقش آفرینی خود تغییر وفاداری را قطعی ساخت .
Machine summary:
Doc No /٩ :٢٠٠١ ,Bournoutian) در ایـن ملاقـات ، خوجـه زکریـا بـه آگـاهی تــزار رسـاند کـه : «اگرچـه بازرگانــان شـرکت ارمنـی بـه فرمــان شـاه در ایـران ، بـدون پرداخـت عوارض تجارت میکنند، اما چـون اعلـیحضـرت پیـرو اسـلام اسـت و خودشـان مسـیحی، بنــابراین بســیار شــادمان خواهنــد بــود کــه در خــدمت «شــاه بــزرگ » یعنــی تــزار باشــند.
هنگـام اقامـت در هلنـد، پتـر اول بــا چنــدین تــاجر ارمنــی، ازجملــه پتــروس آپــرو و هــوانس دیروگوژیــان ، سـروکار پیـدا کـرد و ملاقـات بـا ایشـان را ه عنـوان خـاطره ای خوشـایند بـه ذهـن سـپر (بایبوردیان ، ١٣٧٥: ١٥٣) در همان برهـه ، ارامنـۀ قـره بـاغ خبـر یافتنـد کـه هـ شـهری آنـان ، اسـراییل اوری، عضـو هیئـت کـاتولیکوس جوهاقاتسـی، هنـوز زنـده اسـت و در تمـام ایـن ســال هــا در کشــورهای مختلــف اروپــایی پــی یــافتن متحــدی بــرای آزادســازی ارامنــه و مطرح کردن واقعیت زندگی آنان به عنوان یک «مسئله » نزد اروپاییها بوده است .
بـاوجود چنـین پایـانی بـر زنـدگی اسـراییل اوری، نبایـد پنداشـت او در تلاشـی کــه در پیش گرفته بـود کـاملا ناکـام مانـد؛ ازجملـه دسـتاوردهای او ایـن بـود کـه قبـل از مـر همراهی اسقف نشـین گنجـه را بـا توسـل بـه روسـیه جلـب کـرده ب و کـاتولیکوس اسـای (Katolicos Esayi)، سراســـقف کلیســـای گنجـــه کـــه هنگـــام درگذشـــت اوری در آســتاراخان بــا او بــه ســر مــیبــرد (٨٠ .
Doc No /٢٣٧ :٢٠٠١ ,Bournoutian) خــود هوســپ امین خـاطرات ایـن مـاجراجویی هـای خـود را در قفقـاز در کتـابی بـا مشخصـات زیـر بـه ثبـت رسانده است .