Abstract:
مهم ترین نقطة عطف تطور مفهومی علم در تاریخ عرب را مـی تـوان گـذر از عصـر جاهلی به عصر نبوی دانست . درواقع دین جدید که در مدینه بنیان یافت ، نیازمند علم جدید بود تـا به آن مشروعیت بخشد و البته این تحول درگذر از جامعه ای بت پرست به جامعـه ای توحیـدی رخ داد. ازاین رو مفهوم علم نیز دقیقا در جهت همین دو ویژگی بارز این دو جامعة قبیلـه گـرا و ایمـانی تغییر یافت . مهم ترین منابع موجود برای بررسی چنـین تحـولی ، قـرآن و اشـعار منسـوب بـه عصـر جاهلیت اند که ضمن بررسی محتوایی آنها می توان تطور مفهومی علم را در این دو دوره تـا حـد زیادی تبیین کرد. با بررسی اشعار و روایات برجایمانده درباره این اشعار، می تـوان چنـین نتیجـه - گیری کرد که عرب جاهلی چهار موضوع را علم می شمرد و بر مبنـای برخـی روایـات، صـاحب این علوم را علامه می دانست : ١. ایامالعرب؛ ٢. ادبیات منثور عربـی ؛ ٣. شـعر؛ ٤. انسـاب عـرب؛ امـا پیامبر اکرم (ص ) درگذر از عصر جاهلی به عصر نبوی تنها دانش هایی را علم دانسـت کـه همسـو بـا اندیشه های توحیدی بود و غیر آن را ناشی از جهل برشـمرد. درواقـع بـا برداشـتی کلـی مـی تـوان اتصاف آگاهی های بشر به نیروی لایزال الهی را تولید علم مقدسی دانست که در عصر نبـوی رخ داد، دانشی که انسان می تواند از طریق چشم ، گوش و دل، آن را کسب کند. در این دوره کتابـت بیش ازپیش موردتوجه قرار گرفت و مفهوم علم در جهت تفکری همگرا گسترش معنـایی یافـت . این موضوعی است که بر اساس روش تبینی - تفهمی در این پژوهش مورد واکاوی قرار خواهـد گرفت .
Machine summary:
"نخستین و مهم ترین 2 متن دراین باره، مربوط به عصر نبوی، یعنی قرآن کریم اسـت کـه تردیـدی در صـحت آن وجـود ندارد٣ و در ادامه مورد بررسی قرار خواهد گرفت ؛ اما بالاترین بازتاب آنچه را که عرب در عصر جاهلی علم می پنداشته ، می توان در لابه لای متون برجایمانده از دورههای بعـدی، بـه ویـژه عصـر عباسی ، مشاهده کرد.
)، الفهرست ، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، به کوشش مهین جهانبگلو (تجدد)، تهـران: امیرکبیـر، چ٣، ص٢٣٦؛ هرچند که خود حماد الراویة - که البته فردی ثقه شمرده نمی شود- از نعمانبن منـذر، پادشـاه حیـره نـام می برد که دارای دیوان شعری مشتمل بر اشعار شعرای بزرگ عرب جاهلی بوده است : الزبیدی، همان، ج٢، ص٧٠؛ ابن - منظور، همان، ذیل مادة «طنج ».
لذا با توجه به اینکه مهم ترین سند و بلکه تنها سند اصیل برجایمانده از عصر نبوی کتاب مقدس مسلمانان، یعنی قرآن کریم اسـت و توجـه به حدیث مربوط به دورههای بعدی است ، سعی می کنیم برپایه قرآن این تحول مفهـومی در واژه علم را مورد بررسی قرار دهیم و حتی الامکان پایبندی خود را به اصل این متن حفظ نماییم .
٥ درواقـع در اسـلام علـم بـه ملاکی برای برتری افراد و برخورداری از ملک الهی تبدیل شد؛٦ و خداوند در قرآن انسـان را از دنبال کردن آنچه بدان علم ندارد نهی کرده است و در این زمینه ، گوش، چشم و دل، مـورد سـؤال قرار خواهند گرفت ."