Abstract:
يكي از مسائل مهم فلسفه نظري تاريخ مسئله «جهت حركت تاريخ» است. بسياري از فيلسوفان تاريخ حركت تاريخ را رو به تكامل مي شمارند و اموري همچون پيچيده تر شدن مناسبات اجتماعي، پيشرفت علمي، رشد فناوري و صنعت و بهبود اوضاع مادي جوامع بشري را به عنوان معيار تكامل تاريخ معرفي مي كنند كه نوعاً ناظر به تحولات رو به صعود ابعاد مادي حيات بشر در گستره زمان هستند. اما استاد شهيد مطهري ديدگاه جديدي را درباره تكامل در تاريخ مطرح كرده و تبييني خاص و معياري متمايز با ديدگاه فيلسوفان تاريخ تحت عنوان «تكامل فطري يا انساني تاريخ» را ارائه كرده است. در اين مقال، ابتدا اصل مدعا، مباني و ابعاد ديدگاه استاد به اختصار طرح مي شود، آن گاه ابهام هاي ديدگاه استاد و راه هاي رفع آن ارائه مي گردد و سرانجام اين نكته اثبات مي شود كه ديدگاه «تكامل فطري يا انساني تاريخ» در حد يك فرضيه درخور توجه و شايسته مطالعه و راستي آزمايي افزون تر، از اعتبار علمي برخوردار است، ولي در حد يك نظريه، اعتبار علمي ندارد.
Machine summary:
"اما استاد هویت اصلی انسان و جامعة انسانی را در استعدادهای معنوی انسانی میداند، و تکامل مادی، که تأمینکنندة رفاه مادی انسانها در تاریخ است، نمیتواند معرف تکامل و معیار تکامل انسانی تاریخ باشد؛ چنانکه خود استاد در کتاب نقدی بر مارکسیسم، در عین اذعان به تکامل ابعاد مادی تاریخ، این نوع تکامل را تکامل تاریخ نمیداند و میفرماید: این تکاملی که اینها میگویند جامعة بشری پیدا کرده است، در سه مورد قابل تصور است: یکی «تکامل در ابزار» که این مطلب مسلم است و جای شک نیست که ابزار تکامل پیدا کرده، دیگر تکامل به معنای «اسپنسری»؛ یعنی جامعه در روابط تکامل پیدا کرده و از نظر تنوع و تقسیم کار، متکامل شده است.
انسان در اثر همهجانبه بودن تکاملش، تدریجا از وابستگیاش به محیط طبیعی و اجتماعی کاسته و به نوعی وارستگی، که مساوی است با وابستگی به عقیده و ایمان و ایدئولوژی، افزوده است و در آینده، به آزادی کامل معنوی، یعنی وابستگی کامل به عقیده و ایمان و مسلک و ایدئولوژی خواهد رسید (مطهری، 1390، ج24، ص423) این در حالی است که در کتاب نقدی بر مارکسیسم در رشد معنوی جامعة بشری در طول تاریخ تردید میکند و مینویسد: اگر مسئلة کمال انسان را در نظر بگیریم، قبلا گفتیم که در انسان، سه نوع، بلکه به اعتباری چهار نوع تکامل تصور میشود: یکی تکامل ابزارها و فنون؛ دوم تکامل در روابط اجتماعی که به معنای پیچیدهتر شدن روابط است؛ سوم تکامل معنوی است که این نوع تکامل مورد تردید است و معلوم نیست انسان در این زمینه تکامل یافته است یا نه؟ (مطهری، 1373، ج13، ص780)."