Abstract:
در عرفان عملی، سالک برای طی مسیر سلوک، نیازمند رعایت آدابی است. با توجه به اینکه به لحاظ دینی، عقلی و تجربی رعایت آداب سلوک مورد تایید میباشد، پیروی از آداب برای دستیابی به مقصد ضروری است. ذکر از جمله آدابی است که هم در قرآن و سنت و سیره رسول اکرم (ص) و هم در کتابهای عرفانی به آن سفارش شده است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی اهمیت آداب سلوک در عرفان عملی، تلاش شده با استفاده از متن کتابهای عرفانی، تعریف، تقسیم بندی، شرایط و آداب ذکر به ترتیب زمانی، از گفتهها و رفتارهای ثبت شده از عارفان و مشایخ صوفیه مطرح شود و سپس یک تاریخ تحلیلی از قرن اول هجری تا قرن هفتم از آن ارائه گردد.
Machine summary:
"سراج در اللمع و کلاباذی در التعرف بابی از کتـاب را بـه ذکـر اختصـاص می دهند و در تعریف و اقسام آن مفصل بحـث مـی کننـد و پـس از آنهـا قشـیری در رسـاله قشیریه ، هجویری در کشف المحجوب، خواجه عبدالله انصاری در منـازل السـائرین ، ابوحامـد محمد غزالی در کیمیای سعادت، محمدبن منور در اسرارالتوحید، عین القضات در مکتوبـات، سنایی در حدیقه الحقائق ، عطار در منطق الطیر، سهروردی در عوارف المعارف ، محـی الـدین ابن عربی در فتوحات مکیه ، نجم الدین رازی در مرصاد العباد، مولوی در مثنوی و فیه مافیـه و عزیزالدین نسفی در انسان کامل ، به تعریف ، اهمیت ، جایگاه و تقسیم های ذکـر پرداختـه انـد، که در هر قرن می توان مطالب قابـل تـوجهی در مـورد اهمیـت ذکـر، انـواع و مراتـب آن یـا مهم ترین ذکرها یافت .
ذکر حق کن بانگ غولان را بسوز چشم نرگس را از این کرکس بدوز صبح کاذب را زصـادق وا شنـاس رنـگ می را باز دان از رنـگ کاس تا بـود کـز دیـدگان هفـت رنگ دیـدهای پیدا کند صبـر و درنـگ رنگ ها بینـی بجـز ایـن رنگ ها گـوهـران بینـی بجـای سنـگ ها (مولوی، ١٣٦٣: دفتر دوم، ٧٥٤ – ٧٥٧ ) آن یکـی الله می گفتـی شبـی تا که شیرین می شد از ذکرش لبی گفت شیطان آخر ای بسیار گو ایـــن همــه الله را لبیــک کــو می نیاید یک جواب از پیش تخت چند الله میزنــی با روی سخــت او شکسته دل شد و بنهاد سـر دید در خواب او خضر را در خضر گفت هین از ذکر چـون وا ماندهای چــون پشیمانی از آن کش خـواندهای گفــت لبیکــم نمــی آید جــواب زان همـی ترســـم که باشـــم رد باب گفــت آن الله تــو لبیـک ماســت و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست حیله هــا و چارهجــوییهای تــــو جذب ما بــود و گشاد ایـن پای تــو ترس و عشق تو کمند لطف ماست زیــر هــر یا رب تـــو لبیکهاسـت (همان: دفتر سوم، ١٨٩-١٩٧) عزیز الدین نسفی ( درگذشته به سال ٧٠٠ ق ) در کتـاب الانسـان الکامـل مـی نویسـد: بدان که ذکر سالک را به مثابه شیر است بر فرزندان، و سالک باید ذکر را از شیخ بـه طریـق تلقین گرفته باشد."