Abstract:
هدف از این پژوهش، بررسی کارکرد معنایی و زیباشناختی تکرار در غزل حافظ است. بررسی غزل این شاعر بزرگ از منظر موضوع مورد بحث، میتواند به شناسایی بخش مهمّ دیگری از ذهنیات، تجربهها و ویژگیهای محتوایی و بلاغی شعر او بینجامد که تا کنون با جزئیات مطرح شده در این مقاله به آن پرداخته نشده است. یافتههای این پژوهش نشان میدهند، حافظ از تکرار واج به عنوان بارزترین گونهی تکرار در غزلیاتش بهره گرفته است. پربسامدترین صامتها در غزل او « س» ، « ش» و « ص» هستند. از سوی دیگر، مصوّت کوتاه « ا» بیشترین جلوه را در میان مصوّتها دارد. این بسامدها کارکردهای هنری و محتوایی قابل تامّلی دارند که در توضیح شواهد بدانها توجّه شده است. حافظ انواع تکرار را اغلب در بافت موضوعی- معنایی عاشقانه- عارفانه به کار میبرد؛ امّا تبیین مضامین اجتماعی- انتقادی نیز از این منظر جایگاهی ویژه دارد که در طول مقاله به جزئیات و ظرایف هر یک خواهیم پرداخت. مهمترین کارکرد معنایی تکرار در اشعار عاشقانه – عارفانهی حافظ، انتقال عاطفهی اشتیاق و بیقراری و سپس اندوه و نارضایتی است. در بخش اجتماعی- انتقادی نیز، القای مفهوم طنز و تحقیر و نیز مفاخره و تفخیم، مهمترین کارکرد است. بارزترین نمود فرمی- بلاغی انواع تکرار در غزل این شاعر، واجآرایی و سپس جناس اشتقاق و تسجیع است.
Machine summary:
کـدام انـواع تکـرار در شعر حافظ بیشترین بسامد را دارند؟ بارزترین کارکردهای معنایی این تکرارها کدامند؟ انواع تکرار در غزل حافظ ، بیشتر در قالب کدام ساختارهای بلاغی جلوه میکننـد؟ در ایـن مقالـه به این پرسش ها و جزئیات آن ها، با بهره گیری از روش تحلیل محتوایی – سـاختاری پاسـخ داده میشود.
(خرّمشاهی، ١٣٧٣: ٣٢) همان گونه که پیشتر گذشت ، بررسی نمودهای معنایی و زیباشناختی انواع تکرار در غزل حافظ ، میتواند ما را در مسیر شناخت یکی دیگر از ویژگیهای قابل بررسـی شـعر او قـرار دهد.
روحانی(١٣٩٠) در مقاله ای با موضوع تکـرار در شـعر معاصـر، بـه ایـن نتیجه رسیده است که قافیه و ردیف در این شعر دست و پاگیرنـد و بـه جـای آن هـا انـواع دیگر تکرار مورد استفاده قرار میگیرند.
شاعر با تکرار ٤ بار واج ش ، این هیاهو، بـه هـم ریختگی، آشوب ، بیتابی و سر و صدا را به خواننده منتقل میکند: فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشـوب چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را (81) در نمونه ی بعدی نیز تکرار ش در کنار سایر واژه های بیت ، میتواند مؤّید همان مفـاهیم باشد: رسم عاشق کشی و شیوۀ شهرآشـوبی جامه ای بود که بر قامت او دوخته بود (283) ٢.
از کارکرد تکرار در زمینه ی محتوایی اجتماعی- انتقـادی نیـز بـه ترتیب برای انتقال این مفاهیم استفاده میشود: طنز و استهزاء، تفخـیم و مفـاخره ، ترغیـب و ارشاد، اندوه و نارضایتی، سرزنش و توبیخ ،آرزو و تمّنا و نیز تحذیر.