Abstract:
قاضی عبدالجبار از چهره های معروف کلام معتزلی است که در حوزه«معرفت شناسی»آرای
قابل ملاحظه ای دارد. در نظام کلامی عبدالجبار، مسائل مطرح شده در مباحث علم و معرفت و
به طور کلی در مباحث کلامی، دارای ترتیب منطقی و استنتاجی است، به طوری که قضایای
قبلی پایه و اساس قضایای بعدی و گزاره های بعدی محصول و نتیجة گزاره های پیشین است.
افکار و اندیشه های معرفتی و کلامی قاضی، ریشه در یک سلسله منابع معرفتی دارد؛ منابعی
همچون: حواس ظاهری، عقل، علوم ضروری، دلیل وحیانی و تقلید که در بین آن ها، عقل به
معنای قوة تفکر نزد قاضی به عنوان منبعی مستقل و ابزاری بسیار مهم برای شناخت مطرح
بوده، به طوری که وی تنها راه رسیدن به معرفت خداوند را نظر و تفکر، یعنی همان راه عقل
می داند. از نظرگاه قاضی، علم به مدرکات که نتیجة ادراک حسی است، پیش درآمد علم ضروری
و علم ضروری خود از راه استدلال عقلی، پیش درآمد علم اکتسابی است.
Machine summary:
"افکار و اندیشه های معرفتی و کلامی قاضی ، ریشه در یک سلسله منابع معرفتی دارد؛ منابعی همچون : حواس ظاهری ، عقل ، علوم ضروری ، دلیل وحیانی و تقلید که در بین آن ها، عقل به معنای قوة تفکر نزد قاضی به عنوان منبعی مستقل و ابزاری بسیار مهم برای شناخت مطرح بوده ، به طوری که وی تنها راه رسیدن به معرفت خداوند را نظر و تفکر، یعنی همان راه عقل می داند.
بنابراین قاضی به غیر از بخش احکام جزئی ، دیگر حوزه های دین ، به ویژه حوزة اعتقادات را جولانگاه عقل می داند و در مقام دفاع ، اثبات و استنباط معارف دینی تا آن جا که ممکن است ، از عقل و استدلال های عقلانی مدد می گیرد و در صورت عدم وجود دلیل عقلی ، به آیه ای از قرآن یا حدیثی از سنت که با قرینة عقلی مورد نظر خود تفسیر کرده است ، استناد می کند.
وی بر اساس اصل دوم ، در روایاتی که شیعه بر پایة آن روایات اعتقاد دارد که پیامبرص به طور آشکار امیرمؤمنان ع را به جانشینی خود نصب کرده و این موضوع را به گوش تمام مسلمانان رسانده و آنان نیز بدان علم داشته اند، خدشه وارد کرده ، می گوید: چنانچه این مطلب صحیح باشد، از آن جا که «نص » یکی از مهم ترین و حساس ترین موضوعات اسلام است ، بنابراین نباید علم به آن منحصر به فرقة خاصی باشد، بلکه باید نزد تمام مسلمانان اعم از صحابه ، تابعین ، علما و محدثان ما و شما، قهری و ضروری باشد، و حال آن که چنین نیست (عبدالجبار، بی تا (ب )، ١: ٢١٥ـ٢١٧؛ هدایت پناه ، ١٣٨٢: ١٨٥)."