Abstract:
شکلگیری مفهوم خلافت در خلال رخداد سقیفه و طرح جانشینی نبی اکرم(ص) سرمنشاء بسیاری از تحولات فکری و نظریه پردازیهای سیاسی در جهان اسلام شد. روند تغییر و دگرگونی مفهومیو واژگانی خلافت در اداور تاریخ اسلام از چشم تیزبین محققان بدور نبوده است. اما کماکان موضوع تحول و درک این مفهوم در بستر تحولات تاریخی جای هرگونه تحقیق تحلیلی و تطبیقی را باز گذاشته است. مدعای اصلی این نوشتار این است که مسببان خلافت خود درک دقیق و روشنی از این مفهوم نداشتهاند و بر خلاف آنچه در سدههای پسین آمده است، مفهوم خلافت و کارکرد و حیطهی وظایف خلیفه در بستر تحولات تاریخی و اجتماعی شکل گرفته است. در این مقاله برآنیم تا دگرگونی و تغییر مفهوم خلافت را در عصر خلفای سهگانه بررسیده، با رویکردی تحلیلی معطوف به تحولات تاریخی و متکی بر منابع اندیشهای به ارائه بازتاب این تحول تاریخی در متون نظری سدههای پسین مبادرت ورزیم.
[1]. این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی مولف با عنوان رویکردی تاریخی به شکلگیری اندیشههای سیاسی در اسلام در دانشگاه اراک است.
Machine summary:
او در نخستین خطبهای که پس از انتخاب به خلافت ایراد کرد بسیار متواضعانه چنین گفت: "اما بعد ای گروه مردم همانا من فرمانروای شما شدهام ولی بهتر از شما نیستم پس اگر دیدید بخوبی رفتار کردم کمکم کنید و اگر بد عمل کردم مرا براه راست وادارید، راستی امانت، و دروغ خیانت است، و ناتوان تا حقش را نگرفتهام نزد من نیرومند است و نیرومند ناتوان است تا حق را از او بگیرم، مردمی که دست از جهاد بردارند خوار شوند و آنان که کارهای زشت در میانشان رواج یابد گرفتار بلا گردند، تا جائی که من از خدا و رسولش پیروی کنم شما هم از من پیروی کنید، و هر گاه دیدید نافرمانی خدا و رسول او را کردم اطاعت من بر شما لازم نیست (ابن هشام، 1347: 433).
اما در گذر زمان رأی مردم محدود به انتخاب خلیفه گردید که این تحولی مهم در سیر اندیشه سیاسی در اسلام است.
ابوبکر برای انتصاب عمر به خلافت چنین مینویسد: "این وصیتی است که عبد الله أبو بکر ابی قحافه میکند، خلیفه محمد رسول الله(ص)، آن ساعت که آخر عهد اوست به دنیا و اول عهد اوست به عقبا که دار بقاست که خلیفه کرد و نایب گردانید بر امت محمد مصطفی(ص) عمر بن خطاب را.
عمر نیز به رسم خلیفه پیشین هنگامی که بر قدرت سامان گرفت، خطبهای ایراد کرد که بیانگر چرخش او در معنا و مفهوم خلافت و میل آن به اقتدار بیشتر بوده است.