Abstract:
در بررسی تاریخ اندیشه دوران مشروطه وقتی به موضوع اختلا فنظر علمای مشروط هخواه با
علمای مشروع هخواه م یرسیم از بین آرای گوناگونی که در بیان چرایی این اختلاف گفته و
نوشت هاند، ب هجای دو دیدگاه سیاسی زودگذر، دو نگرش کلان و ماندگار را م ییابیم که سبب
آن اختلاف نظر شده بود. این نیز دانستنی است که برخی محققان، علت آن اختلاف را در
تفاوت فهم این دو گروه از اصول و آموز ههای شیعی دانست هاند و برای نگارش تاری خ اندیشه
سیاسی بر اساس این فرضیه قلم زد هاند. اما برخی دیگر از محققان، علت اختلاف را نه در
تفاوت فهم از آموز ههای مذهبی که در تفاوت نگاه آنان به رژیم حکومتی مشروطه دانست ه و
گفت هاند آنچه به لحاظ فکری موجب ص فآرائی این دو گروه مشروط هخواه و مشروع هخواه
بلکه تحلیل متفاوت از کارکردهای ،» دین « در برابر یکدیگر شد نه قرائت و تحلیل متفاوت از
بوده است. این مقاله با پذیرش نظر اخیر به تحلیل اختلاف فکری این دو گروه » مشروطه «
بر اساس متون برجامانده از آنان پرداخته است.
Machine summary:
"آنان دریافته بودند که با آن روند که در تهران مشاهده می کنند، مشروطه همان خواهد شد که غرب گرایان می گویند نه آنچه که علمای مشروطه خواه در پی آن هستند: «اگر هزار مجتهد بنویسند بنای این مجلس ، امر به معروف و نهی از منکر و اجرای قانون الهی و اعانت مظلوم و اغاثه ملهوف و حفظ بیضه اسلام است و تو مشاهده کنی که چنین نیست و آنها اشتباه کرده اند، بلکه بنای آن بر سد باب امر به معروف و نهی از منکر است ، چون بنای آن بر آزادی [غیردینی ] است ، آن نوشتن مجتهدین ابدا لازم العمل نخواهد بود.
٤١ صاحب رساله تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل که مؤلف آن چندان معلوم نیست و برخی آیت الله شهید شیخ فضل الله نوری را نویسنده آن دانسته اند٤٢، خطاب به علمای مشروطه خواه چنین می نویسد: «کار را به جایی رسانده بودند که در واقع اقوی عضو این اساس [یعنی مشروطیت ]، آنها [غرب گرایان ] بودند، بلکه همان مجمع که او را مجلس می خواندند بیکاره صرف بودند، یک مطلب برخلاف سایر مجامع کفر و الحاد نمی توانستند رأی بدهند...
آنها معتقد بودند با روالی که در تهران مشاهده می شود (و شاید عالمان مشروطه خواه در نجف آگاهی عینی و ملموسی از آن ندارند)، مشروطه خواهی در حال حرکت به سمتی است که نتیجه آن تضعیف فقیهان و احکام دینی و دامن زدن به سکولاریسم خواهد شد و اگر چنین گردد همین مردم که مشروطه خواهان پنداشته اند با نهضت مشروطیت مشغول اعاده حق آنان هستند، با فریب خوردن از سکولاریست هایی که همراهان و دمسازان بسیار پرتحرک مشروطیت شده اند، نه تنها به حق و حقوقی نمی رسند بلکه اعتقاد خود به دین و احکام و آموزه های دینی را نیز از کف خواهند داد."